Toj.su
Ичтимоишави – ин дар асоси аз худ
кардани арзишхои ичтимои ва
тарзхои рафтори барои чомеа
муфид, ташаккул додани кобилияти шахс барои бурдани
фаъолияти хаёти дар чомеа мебошад.
Одам дар раванди ичтимоишави меъёрхои ичтимои-
ро аз худ намуда, молики тарзхои ичрои накшхои ичти-
мои ва малакахои чамъияти мегардад. Ичтимоишави – ин
аз худ намудани вокеияти ичтимои аз чониби шахс аст.
Сарчашмахои ичтимоишавии шахс инхоянд:
- тачрибаи синни барвакти бачаги – ташаккули вази-
фахои психики ва шаклхои оддитарини рафтор (хатохои
алохидаи содиршуда, хангоми ташаккули шахс дар синну
соли барвакти бачаги, дар синни нисбатан калонтари ка-
молот ба душвори ислох мешаванд); - институтхои ичтимои- системаи тарбия, таълим ва
маълумот; - таъсири байнихамдигарии одамон дар раванди
муошират ва фаъолият.
Ичтимоишави механизми ба фард тахлил намудани
«шаклхои тайёри ичтимои» набуда, балки раванди худсо-
зии фаъоли шахс аст ва аз шароитхои муайяни ичтимои
вобаста мебошад. Ичтимоишави ба шахс имконияти ба
сифати аъзои комилхукуки чомеа амал карданро медихад.
Ичтимоишавии фард бо муайян намудани муносиба-
ти мувофик ба арзишхои ичтимои алокаманд аст. Муд,
завк, тимоюлоти истеъмоли тагйирёбанда буда,
мавкеъхои чахонбинии одамон ва арзишхои фарханги
умумибашари нисбатан пойдортаранд.
Хар як насл хангоми ба хаёти чомеа ворид шуданаш
дучори мушкилахои муайяне мегардад. Ичтимоишави
маънои тахти анъанаю арзишхои ичтимоии пешина «соз
кардани» наслхои навро надорад. Агар барои падарон
имконияти фарзандонро ба мисли худ «сохтан» муяссар
мегашт, он гох раванди таърих аз инкишофи худ боз ме-
монд. Ичтимоишави – ин аз чониби насли наврас аз худ
кардани механизмхои ичтимои – психикии амалкунии
мувофики одамон дар чомеаи инсони мебошад.
Тарзи ичтимоишави бо дарачаи хукмронии калонсо-
лон бар хурдсолон муайян карда мешавад. Дар чомеахои
ибтидои ва тоталитари ичтимоишави инъикоси бечуну-
чарои колабхои ичтимоии калонсолон аз чониби хурдсо-
лон мебошад. Дар чомеаи мутамаддини демократи прин-
сипхои таъсири байнихама наслхо баробарию хамкори,
имконияти инкишофи озодонаи насли наврас дар
чахорчуби арзишхои бунёдии умумибашари ба шумор ме-
равад.
Шиносо кардани фард бо мероси ичтимои – ин ошно
намудани у бо маданияти чомеа ва дастовардхои башари-
ят аст, ки онхо дар арзишхои моддию маънави ва
меъёрхои муносибатхои ичтимои тачассум шудаанд. Дар
мафхумхои маданият намунахои рафтори вочиби одамон
дар сохахои мухталифи рузгору мехнат, хаёти чамъиятиву
сиёси тачассум меёбанд.
Натичаи ичтимоишавии фард дар хусусиятхои шах-
сии у зохир мегардад, ки онхоро вай ва чомеа чун си-
фатхои аз лихози ичтимои арзишманд кадр мекунанд: си-
фати акл, хулку атвор, тарзи рафтор, ботарбияги ва
маълумотноки, мутобикгардии ичтимоии фард, мадани-
ятноки ва г. мисоли онхоянд.
Хама одамон ба таври мусбат муаррифи шудан ме-
хоханд, аммо истилохи мусбат муаррифи шудан аз чониби
хар кас ба як маъно фахмида намешавад. Масалан, вай-
ронкорони чамъияти: дузд, котил, рохзан, фохиша аз
машгулияти пешгирифтаи хеш бояд шарм доранд, вале
бараъкс, онхо дар такя бо акидаи гуруххое, ки дар он ама-
ли онхо ба таври мусбат бахогузори мегардад, дар зехни
худ нисбати амали худ нуктаи назари мусбатро ба вучуд
меоранд ва аз он фахр хам мекунанд. Одамон барои ни-
гохдошти чунин дидгох аз руи гаризаи табии пайгири аз
хамон доираи одамоне мекунанд, ки дар он фахмиши
тахиякардаи онхо рочеъ ба хаёт ва мавкеи онхо дар хаёт
эътироф карда мешавад.
Рафтори одамро доираи талаботхо, системаи ар-
зишхои кабулкардаи у ва он ки у чиро ба худ чоиз медо-
над ё намедонад, муайян менамояд. Дар дарачаи пасти
инкишофи ичтимои дар шахс шавку рагбатхои худ ба худ
пайдошуда бартари доранд. Сохти психикии чунин фард
ба таври нокифоя инкишоф ёфта, дар у хиссиёт бар хирад,
талаботи паст бар талаботи оли бартари дошта метаво-
нанд.
Нуксонхои ичтимоишави дар даврахои бухронии ха-
ёти фард нисбатан бештар мушохида мешаванд. Давраи
нисбатан «нозуки» вижаи психика ба синни навраси рост
меояд. Дар ин синну сол дар хама чиз: дар тагйирёбии
чехра, садо, сохти бадан, тарзхои нави таъсироти дутара-
фа бо мухит дигаргунии кулли ба назар мерасанд. Гариза-
хои табиии чинсии бедоршуда шиддату галаёни зиёди бо-
тиниро тавлид мекунанд.
Хаячони баланд, заиф гардидани боздории асаби,
дар мавридхои муайян ба таври эмотсионали зохир
нагардидани нерухои ботини шахс нишонахои бухрони
синни наврасианд. Чун коида, бо наврас хануз хам, хам-
чун кудак муносибат мекунанд, ки он боиси эътирози
наврас, мукобилияту инкори хама чиз ва тахрифи ша-
клхои худтасдиккунии у дар хаёт мегардад.
Рафтори гуногунранги ибтидоии хилофи конунро
рафтори деликвенти меноманд, ки он системаи хукуквай-
ронкунихои ночиз, гуноххо ва бадрафторихо мебошанд.
Омили асосии рафтори деликвенти аз беназоратии педа-
гоги, бетарбияги, камфарханги, инчунин аз ходисахои
гайриоддии психики, карахтии рафтор ва майл ба
рафторхои аффективи сарчашма мегиранд.
Рафтори деликвенти бештар аз носозгории тарбияи
оилави, «химояту гамхории барзиёд» ё муомилаи хеле
дагал ва таъсири номусоиди доирахои нисбатан хурди
муошират вобаста мебошад. Нахустин зухуроти чунин
рафтор – ба дарсхо наомадан, чангу чидол бо хамсолон,
майдаавбоши, хушунат бар хамсолони заиф, тахдид,
дуздида рондани наклиёт, рафтори густохона дар чойхои
чамъияти мебошанд.
Агар ин тарзи рафтори пешазчинояткори сари вакт
пешгири карда нашавад, он гох дар колабхои мувофикаи
рафтор мутахкам шуда, тарзи рафтори гайриичтимоиеро
ташаккул медихад, ки вай дар шароитхои муайян ба та-
шаккули рафтори устувори зиддиичтимои оварда мерасо-
над. Сабаби аввалиндарачаи рафтори зиддиичтимои – ин
махрумшави аз манбахои барои шахс арзишнок мебошад.
Номутобиккии ичтимоии шахс ва качрафтории у аз
заифшавии назорати ичтимои, беназорати, зухуроти
сахлангоронаи гайриичтимоии шахс дар мархилахои
барвактии ташаккули он вобаста мебошанд. Шароитхои
беруни, ки ба беназоратии мунтазами рафтор имконият
медиханд, бо кобилияти худмахдудкуни ботинии шахс
табдил меёбанд.
Талаботи асосии ичтимоии одам – ин талабот худэ-
хтиромкуни аст, ки бояд аз чониби мухити солими ичти-
мои дастгирию хамовози пайдо намояд. Зеро шахси аз
чониби чомеа радшуда ру ба шаклхои гуногуни
качрафтори меоварад.
Фарде ки хануз ичтимоии нагардидааст, пеш аз хама
ба меъёрхои барои у дастраси гайриичтимои майл меку-
над. Хамин тавр, чавонаки организман заиф ба
аракнушию сигоркаши огоз намуда, худро «чавони
хакики» хис мекунад.
Хавасмандкунихои мухоботомези сарварон ба худ-
дустии у мувофик меоянд. Фард махз дар ин порафархан-
ги гайриичтимои ба ёфтани маънои мавчудияти хеш огоз
менамояд. Дар у мароми рафтори девианти мустахкам ме-
гардад. Амалхои зиддимеъёри барои у хамчун меъёр хиз-
мат мекунанд.
Дар синну соли барвакти бачаги барои дуруст та-
шаккул ёфтани фард нуксонхои хангоми ичтимоишави
баамалоянда, нихоят хатарнок мебошанд. Ба фарди та-
шаккулёбанда коллективи ибтидоии ичтимоикунанда –
оила, хамсолон, гуруххои гуногуни ибтидоию хурд
таъсири нисбатан бештар мерасонанд.
Сифат ва тарзи ичтимошиавиро ба андозаи зиёд аз
сохти ичтимоии хамин чомеа низ муайян кардан мумкин
аст.
Чунончи, дар шароити тоталитари байни хастии
шахси ва чамъиятии одам тазодхо арзи вучуд мекунанд –
духелашавии психикаи шахс ба амал меояд. Рохи хаёт аз
чониби аксарияти одамон дигар хамчун воситаи харакат
ба суи такомули шахси эхсос намегардад. Чи кадаре ки
шахс ба мафкураи расмиятпарасти-шахшуда гирифтор
шавад, хамон кадар зиёдтар ба мачрои умумии майлу
хохиши оммави чалб мегардад ва дар хамин замина шахси
молики типи шахсияти хукмраво (авторитари), вобаста
ташаккул меёбад.
Сифатхои асосии ин типи одамон инхоянд:
- конвенсионализм – бе танкид кабул кардани коида
ва меъёрхои шахшудаю карахт; - бо изтиробу хаячон дар хама чо ичро кардани та-
лаботхои шахшуда; - фармонбардори;
- вобастагии авторитари – пеши хокимияти расми сар
хам намудан; - бе танкид болобарории сарварони сиёси, эътикод ба
ивазнашаванда будани онхо; - агрессияи авторитари – нафрат ба касоне, ки хило-
фи андешаи у мебошанд; - этнотсентризм -дар раванди умимичахони-таърихи
ба накши миллати худ аз хад зиёд бахои баланд додан ва
ба халкхои дигар нисбат додани сифатхои манфи; - карахти, таассуби тафаккур, асосии мухокимахо,
бахогузорихо, надоштани кобилияти муколама намудан
ва дарки дурусти харифон; - эътимод ба «покизагии ахлоки»-и факат намоянда-
гони гурухи худ, кушиши худмуайянкуни тавассути
мансубия донистани худ ба иттиходияхои махсус, магрури
ва муносибати душманона ба одамоне, ки шомили ин ит-
тиходия нестанд; - гум кардани босалохияти ва масъулияти ичтимои.
Хамаи ин «махсули шахси»-и низоми тоталитари ме-
бошад. Дар тури ичтимои-психологии тоталитаризм пеш
аз хама шахсони майл ба конформизм дошта дар мемо-
нанд. Онхо ба мифологияшавии шуури худ мукобилият
нишон надода, ба осони гирифтори сирояти идеологи ме-
шаванд. Ва хар кадаре «идея (фикр)» соддаю фахмо
бошад, хамон кадар шумораи хайрхохон зиёд мешавад.
Хар гуна шахс фазои зиндаги, «техникаи» зиндаги,
масъулияти ба душ доштани ухдадорихо, майлу рагбат,
шавкмандихои нихони ва максаду маромхои худро до-
рост.
Шахс пайваста барои ба тартиб овардани чахон-
фахми ва ошкору фахмо шудани олами худ кушиш меку-
над. Барои устувор нигох доштани олами хеш хатто ба
худфиреби низ даст зада метавонад. Барои шахс аз ха-
робшавии дунёи зехнии у, бемаъно гардидании мавчудият
– аз даст додани умеду эътикод дида, фочиаи бузургтаре
вучуд надорад.
Мушкилоти зиндаги сади рохи хар гуна шахс шуда
метавонад. Аммо танхо шахсони зудмутобикшаванда ко-
диранд вазъияти душворро дигаргун созанд, механизми
химояи психикиро истифода намоянд, миёни арзишхои
зиндаги афзалтарашро барои худ муайян кунанд ва пе-
шомадхои нави зиндагониро бубинанд.
Ичтимоишави – на факат сохиби тачрибаи ичтимои
шудани шахс, балки ташаккули устувории шахсияти фард
низ мебошад.
Одамонро вобаста ба дарачаи ичтимоишави аз хам-
дигар ба таври зерин фарк мекунанд: а) ичтимоишуда-
шахсхои ба шароитхои хастии чамъиятии худ муто-
бикгашта; б) ичтимоинашуда- шахсони девиантии аз та-
лаботи асосии ичтимои дуршуда (шаклхои нихоии ингуна
канорачуи- гушанишинист); в) шахсони рухан бемор (де-
вонагон, маризони асаб, афроди нуксони инкишофи пси-
хики дошта ва дар худидоракунии психики имконияти кам
дошта).
Шахси инкишофёфта дар баробари мутобикша-
вандагии ичтимои, дорои автономияи шахси ва талабот
ба тасдик намудани фардияти худ мебошад. Дар холатхои
фавкулодда чунин шахс дурнамои хаёташро нигох медо-
рад, ба мавкеъхо ва максаду арзишхои хеш содик мемо-
над.
У ночурихои имконпазири психикиро дар вазъиятхои
фавкулода бо мачмуи воситахои химояи психологи (хи-
радманди зохир намудан, танг карда баровардан, ба ар-
зишхо аз нав бахо дода тавонистан ва г.) бартараф мена-
мояд. Барои шахс дар холати инкишофи мутассил карор
доштан, худтакмилдихи ва худамалигардони, барои худ
хамвора кушодани уфукхои нав, маърифат кардани
«хушихои рузи оянда», чустучуи имкониятхои рузмарра-
гардонии кобилиятхои худ дар шароитхои душвор,
тахаммулпазири, кобилияти амалхои мувофик намудан
дар вазъиятхои ихтилофнок, хамчун меъёр ба хисоб мера-
вад.
Шахси устувор дар тахияи накшахои хаёти ба имко-
ниятхои вокеи такя намуда, аз майлу иддаои аз меъёр зиёд
дури мечуяд. Шахси инкишофёфта дорои хиссиёти баланд
инкишофёфтаи адолат, вичдон ва шараф аст. У барои ба
даст овардани максадхои вокеан мухим на карахтгашта,
балки собиткадаму боисрор буда, кодир аст, ки камбу-
дихои рафтори худро ислох намояд.
Мушкилихои зиндагиро бе афсуордахолию дар-
мондаги ва бо руху тавони тоза бартараф карда метаво-
над. Хама гуна муваффакияту комёбихо ва нокомию
нобарорихоро, на аз такдир , балки аз фаъолияти худ во-
баста медонад. У кодир аст, ки дар шароитхои мураккаби
зиндаги, масъулиятро ба души худ гирад ва кадам ба та-
ваккалкории зарур нихад.
кардани арзишхои ичтимои ва
тарзхои рафтори барои чомеа
муфид, ташаккул додани кобилияти шахс барои бурдани
фаъолияти хаёти дар чомеа мебошад.
Одам дар раванди ичтимоишави меъёрхои ичтимои-
ро аз худ намуда, молики тарзхои ичрои накшхои ичти-
мои ва малакахои чамъияти мегардад. Ичтимоишави – ин
аз худ намудани вокеияти ичтимои аз чониби шахс аст.
Сарчашмахои ичтимоишавии шахс инхоянд:
- тачрибаи синни барвакти бачаги – ташаккули вази-
фахои психики ва шаклхои оддитарини рафтор (хатохои
алохидаи содиршуда, хангоми ташаккули шахс дар синну
соли барвакти бачаги, дар синни нисбатан калонтари ка-
молот ба душвори ислох мешаванд); - институтхои ичтимои- системаи тарбия, таълим ва
маълумот; - таъсири байнихамдигарии одамон дар раванди
муошират ва фаъолият.
Ичтимоишави механизми ба фард тахлил намудани
«шаклхои тайёри ичтимои» набуда, балки раванди худсо-
зии фаъоли шахс аст ва аз шароитхои муайяни ичтимои
вобаста мебошад. Ичтимоишави ба шахс имконияти ба
сифати аъзои комилхукуки чомеа амал карданро медихад.
Ичтимоишавии фард бо муайян намудани муносиба-
ти мувофик ба арзишхои ичтимои алокаманд аст. Муд,
завк, тимоюлоти истеъмоли тагйирёбанда буда,
мавкеъхои чахонбинии одамон ва арзишхои фарханги
умумибашари нисбатан пойдортаранд.
Хар як насл хангоми ба хаёти чомеа ворид шуданаш
дучори мушкилахои муайяне мегардад. Ичтимоишави
маънои тахти анъанаю арзишхои ичтимоии пешина «соз
кардани» наслхои навро надорад. Агар барои падарон
имконияти фарзандонро ба мисли худ «сохтан» муяссар
мегашт, он гох раванди таърих аз инкишофи худ боз ме-
монд. Ичтимоишави – ин аз чониби насли наврас аз худ
кардани механизмхои ичтимои – психикии амалкунии
мувофики одамон дар чомеаи инсони мебошад.
Тарзи ичтимоишави бо дарачаи хукмронии калонсо-
лон бар хурдсолон муайян карда мешавад. Дар чомеахои
ибтидои ва тоталитари ичтимоишави инъикоси бечуну-
чарои колабхои ичтимоии калонсолон аз чониби хурдсо-
лон мебошад. Дар чомеаи мутамаддини демократи прин-
сипхои таъсири байнихама наслхо баробарию хамкори,
имконияти инкишофи озодонаи насли наврас дар
чахорчуби арзишхои бунёдии умумибашари ба шумор ме-
равад.
Шиносо кардани фард бо мероси ичтимои – ин ошно
намудани у бо маданияти чомеа ва дастовардхои башари-
ят аст, ки онхо дар арзишхои моддию маънави ва
меъёрхои муносибатхои ичтимои тачассум шудаанд. Дар
мафхумхои маданият намунахои рафтори вочиби одамон
дар сохахои мухталифи рузгору мехнат, хаёти чамъиятиву
сиёси тачассум меёбанд.
Натичаи ичтимоишавии фард дар хусусиятхои шах-
сии у зохир мегардад, ки онхоро вай ва чомеа чун си-
фатхои аз лихози ичтимои арзишманд кадр мекунанд: си-
фати акл, хулку атвор, тарзи рафтор, ботарбияги ва
маълумотноки, мутобикгардии ичтимоии фард, мадани-
ятноки ва г. мисоли онхоянд.
Хама одамон ба таври мусбат муаррифи шудан ме-
хоханд, аммо истилохи мусбат муаррифи шудан аз чониби
хар кас ба як маъно фахмида намешавад. Масалан, вай-
ронкорони чамъияти: дузд, котил, рохзан, фохиша аз
машгулияти пешгирифтаи хеш бояд шарм доранд, вале
бараъкс, онхо дар такя бо акидаи гуруххое, ки дар он ама-
ли онхо ба таври мусбат бахогузори мегардад, дар зехни
худ нисбати амали худ нуктаи назари мусбатро ба вучуд
меоранд ва аз он фахр хам мекунанд. Одамон барои ни-
гохдошти чунин дидгох аз руи гаризаи табии пайгири аз
хамон доираи одамоне мекунанд, ки дар он фахмиши
тахиякардаи онхо рочеъ ба хаёт ва мавкеи онхо дар хаёт
эътироф карда мешавад.
Рафтори одамро доираи талаботхо, системаи ар-
зишхои кабулкардаи у ва он ки у чиро ба худ чоиз медо-
над ё намедонад, муайян менамояд. Дар дарачаи пасти
инкишофи ичтимои дар шахс шавку рагбатхои худ ба худ
пайдошуда бартари доранд. Сохти психикии чунин фард
ба таври нокифоя инкишоф ёфта, дар у хиссиёт бар хирад,
талаботи паст бар талаботи оли бартари дошта метаво-
нанд.
Нуксонхои ичтимоишави дар даврахои бухронии ха-
ёти фард нисбатан бештар мушохида мешаванд. Давраи
нисбатан «нозуки» вижаи психика ба синни навраси рост
меояд. Дар ин синну сол дар хама чиз: дар тагйирёбии
чехра, садо, сохти бадан, тарзхои нави таъсироти дутара-
фа бо мухит дигаргунии кулли ба назар мерасанд. Гариза-
хои табиии чинсии бедоршуда шиддату галаёни зиёди бо-
тиниро тавлид мекунанд.
Хаячони баланд, заиф гардидани боздории асаби,
дар мавридхои муайян ба таври эмотсионали зохир
нагардидани нерухои ботини шахс нишонахои бухрони
синни наврасианд. Чун коида, бо наврас хануз хам, хам-
чун кудак муносибат мекунанд, ки он боиси эътирози
наврас, мукобилияту инкори хама чиз ва тахрифи ша-
клхои худтасдиккунии у дар хаёт мегардад.
Рафтори гуногунранги ибтидоии хилофи конунро
рафтори деликвенти меноманд, ки он системаи хукуквай-
ронкунихои ночиз, гуноххо ва бадрафторихо мебошанд.
Омили асосии рафтори деликвенти аз беназоратии педа-
гоги, бетарбияги, камфарханги, инчунин аз ходисахои
гайриоддии психики, карахтии рафтор ва майл ба
рафторхои аффективи сарчашма мегиранд.
Рафтори деликвенти бештар аз носозгории тарбияи
оилави, «химояту гамхории барзиёд» ё муомилаи хеле
дагал ва таъсири номусоиди доирахои нисбатан хурди
муошират вобаста мебошад. Нахустин зухуроти чунин
рафтор – ба дарсхо наомадан, чангу чидол бо хамсолон,
майдаавбоши, хушунат бар хамсолони заиф, тахдид,
дуздида рондани наклиёт, рафтори густохона дар чойхои
чамъияти мебошанд.
Агар ин тарзи рафтори пешазчинояткори сари вакт
пешгири карда нашавад, он гох дар колабхои мувофикаи
рафтор мутахкам шуда, тарзи рафтори гайриичтимоиеро
ташаккул медихад, ки вай дар шароитхои муайян ба та-
шаккули рафтори устувори зиддиичтимои оварда мерасо-
над. Сабаби аввалиндарачаи рафтори зиддиичтимои – ин
махрумшави аз манбахои барои шахс арзишнок мебошад.
Номутобиккии ичтимоии шахс ва качрафтории у аз
заифшавии назорати ичтимои, беназорати, зухуроти
сахлангоронаи гайриичтимоии шахс дар мархилахои
барвактии ташаккули он вобаста мебошанд. Шароитхои
беруни, ки ба беназоратии мунтазами рафтор имконият
медиханд, бо кобилияти худмахдудкуни ботинии шахс
табдил меёбанд.
Талаботи асосии ичтимоии одам – ин талабот худэ-
хтиромкуни аст, ки бояд аз чониби мухити солими ичти-
мои дастгирию хамовози пайдо намояд. Зеро шахси аз
чониби чомеа радшуда ру ба шаклхои гуногуни
качрафтори меоварад.
Фарде ки хануз ичтимоии нагардидааст, пеш аз хама
ба меъёрхои барои у дастраси гайриичтимои майл меку-
над. Хамин тавр, чавонаки организман заиф ба
аракнушию сигоркаши огоз намуда, худро «чавони
хакики» хис мекунад.
Хавасмандкунихои мухоботомези сарварон ба худ-
дустии у мувофик меоянд. Фард махз дар ин порафархан-
ги гайриичтимои ба ёфтани маънои мавчудияти хеш огоз
менамояд. Дар у мароми рафтори девианти мустахкам ме-
гардад. Амалхои зиддимеъёри барои у хамчун меъёр хиз-
мат мекунанд.
Дар синну соли барвакти бачаги барои дуруст та-
шаккул ёфтани фард нуксонхои хангоми ичтимоишави
баамалоянда, нихоят хатарнок мебошанд. Ба фарди та-
шаккулёбанда коллективи ибтидоии ичтимоикунанда –
оила, хамсолон, гуруххои гуногуни ибтидоию хурд
таъсири нисбатан бештар мерасонанд.
Сифат ва тарзи ичтимошиавиро ба андозаи зиёд аз
сохти ичтимоии хамин чомеа низ муайян кардан мумкин
аст.
Чунончи, дар шароити тоталитари байни хастии
шахси ва чамъиятии одам тазодхо арзи вучуд мекунанд –
духелашавии психикаи шахс ба амал меояд. Рохи хаёт аз
чониби аксарияти одамон дигар хамчун воситаи харакат
ба суи такомули шахси эхсос намегардад. Чи кадаре ки
шахс ба мафкураи расмиятпарасти-шахшуда гирифтор
шавад, хамон кадар зиёдтар ба мачрои умумии майлу
хохиши оммави чалб мегардад ва дар хамин замина шахси
молики типи шахсияти хукмраво (авторитари), вобаста
ташаккул меёбад.
Сифатхои асосии ин типи одамон инхоянд:
- конвенсионализм – бе танкид кабул кардани коида
ва меъёрхои шахшудаю карахт; - бо изтиробу хаячон дар хама чо ичро кардани та-
лаботхои шахшуда; - фармонбардори;
- вобастагии авторитари – пеши хокимияти расми сар
хам намудан; - бе танкид болобарории сарварони сиёси, эътикод ба
ивазнашаванда будани онхо; - агрессияи авторитари – нафрат ба касоне, ки хило-
фи андешаи у мебошанд; - этнотсентризм -дар раванди умимичахони-таърихи
ба накши миллати худ аз хад зиёд бахои баланд додан ва
ба халкхои дигар нисбат додани сифатхои манфи; - карахти, таассуби тафаккур, асосии мухокимахо,
бахогузорихо, надоштани кобилияти муколама намудан
ва дарки дурусти харифон; - эътимод ба «покизагии ахлоки»-и факат намоянда-
гони гурухи худ, кушиши худмуайянкуни тавассути
мансубия донистани худ ба иттиходияхои махсус, магрури
ва муносибати душманона ба одамоне, ки шомили ин ит-
тиходия нестанд; - гум кардани босалохияти ва масъулияти ичтимои.
Хамаи ин «махсули шахси»-и низоми тоталитари ме-
бошад. Дар тури ичтимои-психологии тоталитаризм пеш
аз хама шахсони майл ба конформизм дошта дар мемо-
нанд. Онхо ба мифологияшавии шуури худ мукобилият
нишон надода, ба осони гирифтори сирояти идеологи ме-
шаванд. Ва хар кадаре «идея (фикр)» соддаю фахмо
бошад, хамон кадар шумораи хайрхохон зиёд мешавад.
Хар гуна шахс фазои зиндаги, «техникаи» зиндаги,
масъулияти ба душ доштани ухдадорихо, майлу рагбат,
шавкмандихои нихони ва максаду маромхои худро до-
рост.
Шахс пайваста барои ба тартиб овардани чахон-
фахми ва ошкору фахмо шудани олами худ кушиш меку-
над. Барои устувор нигох доштани олами хеш хатто ба
худфиреби низ даст зада метавонад. Барои шахс аз ха-
робшавии дунёи зехнии у, бемаъно гардидании мавчудият
– аз даст додани умеду эътикод дида, фочиаи бузургтаре
вучуд надорад.
Мушкилоти зиндаги сади рохи хар гуна шахс шуда
метавонад. Аммо танхо шахсони зудмутобикшаванда ко-
диранд вазъияти душворро дигаргун созанд, механизми
химояи психикиро истифода намоянд, миёни арзишхои
зиндаги афзалтарашро барои худ муайян кунанд ва пе-
шомадхои нави зиндагониро бубинанд.
Ичтимоишави – на факат сохиби тачрибаи ичтимои
шудани шахс, балки ташаккули устувории шахсияти фард
низ мебошад.
Одамонро вобаста ба дарачаи ичтимоишави аз хам-
дигар ба таври зерин фарк мекунанд: а) ичтимоишуда-
шахсхои ба шароитхои хастии чамъиятии худ муто-
бикгашта; б) ичтимоинашуда- шахсони девиантии аз та-
лаботи асосии ичтимои дуршуда (шаклхои нихоии ингуна
канорачуи- гушанишинист); в) шахсони рухан бемор (де-
вонагон, маризони асаб, афроди нуксони инкишофи пси-
хики дошта ва дар худидоракунии психики имконияти кам
дошта).
Шахси инкишофёфта дар баробари мутобикша-
вандагии ичтимои, дорои автономияи шахси ва талабот
ба тасдик намудани фардияти худ мебошад. Дар холатхои
фавкулодда чунин шахс дурнамои хаёташро нигох медо-
рад, ба мавкеъхо ва максаду арзишхои хеш содик мемо-
над.
У ночурихои имконпазири психикиро дар вазъиятхои
фавкулода бо мачмуи воситахои химояи психологи (хи-
радманди зохир намудан, танг карда баровардан, ба ар-
зишхо аз нав бахо дода тавонистан ва г.) бартараф мена-
мояд. Барои шахс дар холати инкишофи мутассил карор
доштан, худтакмилдихи ва худамалигардони, барои худ
хамвора кушодани уфукхои нав, маърифат кардани
«хушихои рузи оянда», чустучуи имкониятхои рузмарра-
гардонии кобилиятхои худ дар шароитхои душвор,
тахаммулпазири, кобилияти амалхои мувофик намудан
дар вазъиятхои ихтилофнок, хамчун меъёр ба хисоб мера-
вад.
Шахси устувор дар тахияи накшахои хаёти ба имко-
ниятхои вокеи такя намуда, аз майлу иддаои аз меъёр зиёд
дури мечуяд. Шахси инкишофёфта дорои хиссиёти баланд
инкишофёфтаи адолат, вичдон ва шараф аст. У барои ба
даст овардани максадхои вокеан мухим на карахтгашта,
балки собиткадаму боисрор буда, кодир аст, ки камбу-
дихои рафтори худро ислох намояд.
Мушкилихои зиндагиро бе афсуордахолию дар-
мондаги ва бо руху тавони тоза бартараф карда метаво-
над. Хама гуна муваффакияту комёбихо ва нокомию
нобарорихоро, на аз такдир , балки аз фаъолияти худ во-
баста медонад. У кодир аст, ки дар шароитхои мураккаби
зиндаги, масъулиятро ба души худ гирад ва кадам ба та-
ваккалкории зарур нихад.
