Toj.su
Гуфтугу дар байни ду шахс, ки
дар рафти он яке хусусиятхои психологии дигареро ошкор
месозад, сухбати психологи мебошад. Сухбати психологи
чунин метод аст, ки дастраснамоии бавосита ва ё бевоси-
таи маълумотро бо рохи муоширати шифохи пешбини ме-
кунад. Он методи барои психология хоси тадкики рафто-
ри одам аст, зеро дар дигар илмхои табиатшиноси роби-
таи бевосита дар байни субъект ва объекти тадкикот им-
коннопазир аст. Ин метод асосан бо максади ошкорсозии
хусусиятихои фардии шахс (сохаи маромхо ва эмотсио-
нали, донишхо, эътикод, максадгузорихо, системаи муно-
сибатхо ва г.) ташкил карда мешавад. Хангоми сухбат
маълумотро дар бораи хусусиятхои шахс хам бевосита аз
суханони хамсухбат ва хам тавассути мушохидаи рафтори
у, хусусан тарзи суханрони, нигох, мимика, имову ишо-
рахо, далел ва мисоловари ва монанди инхо ба даст овар-
дан мумкин аст.
Методи сухбат асосан дар шакли сухбати клиники
истифода бурда мешавад, вале ин маънои онро надорад,
ки он танхо бо беморони клиника гузаронида мешуда
бошад. Сухбати клиники гуфтугуи тадкикотчи бо озму-
дашаванда бо максади ба даст овардани маълумоти
бештар дар бораи хусусиятхои фардию шахси, хаёти гу-
зашта, мухтавои шууру зершуури у ва монанди инхо ме-
бошад. Ин метод одатан дар бинохои махсус чихозони-
дашуда гузаронида шуда, аксар вакт хамчун кисмати тар-
кибии машварати психологи ва ё тренинги психологи ба-
ромад мекунад.
Яке аз шаклхои сухбати клиники усули «ассосиат-
сияхои озод» мебошад. Тадкикотчи хангоми он барои
гуфтугу фазои мусоид фарохам оварда, раванди сухбатро
фаъол, вале мавзуи онро озод нигох медорад. Дар натича
озмудашаванда мавзуи сухбатро тадричан ва беихтиёр ба
самти мушкилихои худ мекашад.
Омодаги ба гузаронидани сухбати психологи аввалан
аз муайянкунии хадафи тадкикот ва баъдан аз интихоби
саволхои максаднок ва нигахдорандае огоз меёбад, ки
тадкикотчи ба озмудашаванда пешниход кардан мехохад.
Саволхои максаднок ба ичрои вазифаи дар назди
тадкикот гузошташуда равона гардидаанд. Саволхои
нигахдоранда бошанд, барои дар доираи зарури ва фазои
мувофик нигох доштани сухбат лозиманд. Саволхои ба-
рои раванди сухбат пешбинишуда бо паихамии такриби
дар шакли руихат сабт карда мешаванд, ки онро саволно-
маи сухбат меноманд.
Хангоми истифодаи методи сухбат тачрибаи касбии
тадкикотчи, дарачаи донишхои назариявии у ва махорати
ташкили сухбат, инчунин як катор хусусиятхои шахсии
вай ахамияти мухим пайдо мекунанд.
Хамин тавр тадкикотчи бояд барои истифодаи мето-
ди сухбат тачрибаи кофи дошта бошад, то сахви имконпа-
зирро ба дарачаи камтарин расонад, зеро ба раванди
сухбат ва натичаи он омилхои зиёд, аз кабили холати
чисми ва рухии озмудашаванда, муносибати у ба
тадкикотчи ва ба раванди сухбат, инчунин омили вазъият
ва вакт таъсир мерасонанд.
Маълумоти дар раванди сухбати психологи бадасто-
мадаро худи эксперименатор ё ёвари у сабт мекунад. Агар
сабти маълумот дар чараёти сухбат сурат гирад, метаво-
над фазои бовариро аз байн барад. Истифодаи дастгоххои
махфии сабткунанда (аудио- ва видеосабткунандахо)
бошанд метавонанд масъалахои ахлокию хукукиро ба
миён оваранд. Аз ин сабаб сабти маълумотро пас аз
сухбат аз руи маълумоти дар хотир хифзшуда анчом до-
дан лозим аст. Инро низ ба эътибор гирифтан лозим аст,
ки дар ин холат кисмати маълумот фаромуш мешавад.
Агар сабти маълумот ба таври дасти сурат гирад, пас он-
ро хатман кодгузори намудан лозим аст.
Натичахои аз методи сухбат бадастомада ба кор-
карди омори мувофик нестанд. Аз руи онхо доир ба ху-
сусияти тадкикшаванда танхо хулосахои умуми баровар-
дан мумкин аст. Аз ин ру натичахои сухбат асосан харак-
тери омузиши пешакиро доранд ва хатман бояд бо
натичахои методхои дигар мукоиса карда шаванд. Воба-
ста ба ин, сухбат аз чониби баъзе муаллифон на хамчун
методи мустакил, балки кисмати таркибии методи му-
шохида, эксперимент ё анкетагузарони бахо дода меша-
вад.
Мусохибаи психологи. Мусохиба ё интервю чунин
методи тадкикоти ичтимои – психологи мебошад, ки бада-
стоварии маълумотро дар шакли пурсиши афкори одамон
доир ба масъалаи тадкикшаванда ва тахлили мукоисавии
чавобхо пешбини мекунад. Методи мусохиба асосан хоси
тадкикоти ичтимои мебошад. Дар психология бошад он
дар сохахои психологияи ичтимои, психологияи шахс ва
психологияи мехнат истифода бурда мешавад.
Мусохибаро «псевдосухбат» (аз юн. псевдос-
дуругин) меноманд, зеро он дар шакли сухбати кутох ча-
раён мегирад ва хангоми он озодии мавзуъ низ махдуд аст.
Интервюер (тадкикотчии истифодабарандаи интервю) бо-
яд максади тадкикотро аз мадди назар дур намонда, саво-
лу чавобро дар доираи он анчом дихад. Хангоми му-
сохибаи психологи низ чун сухбат мавчудияти фазои бо-
вари мухим аст. Хангоми интервюгузарони мавкеи
нейтрали (бетарафонаро) нигох доштан лозим аст ва
кушиш намудан зарур аст, то ки нуктаи назар ва муноси-
бати хешро ба масъалаи тадкикшаванда, хамсухбат,
мухтавои савол ва чавобхо ошкор насозем.
Мусохибаи стандарти ва гайристандартиро фарк
мекунанд. Хангоми мусохибаи гайристандарти тагйир-
дихии паихами, шакл ва микдори саволхои пешниходша-
ванда имконпазир аст ва ин афзалияти онро дар самти
татбики универсали ифода мекунад. Мусохибаи стан-
дарти бошад имконияти баланди мукоисаи маълумоти
бадстовардашуда ва чамъбастнамоии фаврии онро
таъмин намуда дар самти коркарди натичахо бартари до-
рад. Тартиби соддаи истифодаи мусохибаи стандарти им-
кон медихад, ки ба баргузории он шахсони гайримутахас-
сис низ чалб карда шавад.
Бартарии асосии методи мусохиба дар он ифода ме-
ёбад, ки аввалан тавассути он дар муддати нисбатан кутох
бо микдори зиёди озмудашавандахо тадкикот гузарони-
дан мумкин аст ва дуввум маълумоти аз он бадастомада
ба коркарди васеи омори дастрасанд. Камбудии мусохиба
аз он иборат аст, ки ба хусусиятхои психологи на дар асо-
си тахлили амик, балки танхо аз руи суханони худи озму-
дашавандахо ва мукоисаи онхо бахо дода мешавад.
Пурсиши психологи. Пурсиш дар тадкикоти психо-
логи чунин методи бадастоварии маълумот аст, ки ханго-
ми он дар асоси чавобхои озмудашавандагон ба як катор
саволхои бо таври шифохи пешниходгардида доир ба ху-
сусиятхои психикаи онхо хулосахо бароварда мешаванд.
Методи пурсиш дар тадкикоти психологи аксар
вакт ахамияти ёрирасон дошта, гохо дар якчояги бо му-
шохида ва ё озмоиши психологи ва баъзан хамчун кисми
таркибии ин методхо истифода бурда мешавад. Онро дар
холатхое истифода мебаранд, ки бадастоварии маълумоти
зарури бо воситаи методхои дигар душвор ва ё имконно-
пазир аст. Аз чумла дар холате, ки зухуроти омухташа-
ванда ба назорати беруна дастрас нест; дар холате, ки
омузиши масъала бо ёрии мушохида ва эксперимент им-
конпазир аст, вале тадкики тулони ва мураккабро талаб
мекунад; дар холате, ки аз методхои дигар маълумоти му-
каммал ба даст намеояд ва ё дар холате, ки хангоми пеш-
ниходи савол тагйирёбии рафтор ва холати озмудашаван-
даро мушохида кардан лозим аст.
Пурсиши озод ва стандартиро фарк мекунанд. Пур-
сиши озод чунин шаклхои пурсиш аст, ки хангоми он са-
волхои пешниходшаванда ва чавобхои имконпазир ба он
пешаки дар доираи меъёри муайян махдуд карда нашуда-
аст. Ин шакли пурсиш имконият медихад, ки тактикаи
тадкикот ва мазмуни саволхоро вобаста ба вазъият тагйир
дода, чавобхои нодиру гайристандарти ба даст оварда
шаванд. Пурсиши стандарти, ки хангоми он саволхо ва
чавобхои имконпазир ба онхо пешаки муайян ва одатан
дар чорчубаи танг махдуд карда шудаанд, нисбат ба пур-
сиши озод аз нигохи сарфаи вакт ва мавод бартари дорад.
Барои бомуваффакият гузаронидани пурсиш ичрои
як катор коидахо зарур аст: саволхо бояд ба озмудаша-
вандагон фахмо бошанд; саволхо набояд характери
талкинкунанда дошта бошанд, яъне онхо набояд чавоберо
ба озмудашаванда талкин намоянд; пурсидашаванда бояд
ба максаднокии пурсиш бовари дошта бошад ва аз окиба-
ти манфии чавобхо нахаросад. Одатан пеш аз пурсиш бо
озмудашаванда сухбат гузаронида мешавад ва он бояд фа-
зои бовари ва хамдигарфахмиро ба вучуд оварад.
Анкетаи психологи. Анкета ин варакаи саволнома
барои дастраснамоии чавоб ба мачмуи саволхои пешаки
мукарраркардашуда мебошад. Анкетахои психологи ода-
тан дар шакли саволномахои бастандартдаровардашудае
сохта мешаванд, ки аз руихати мулохизахо иборат буда,
озмудашавандагон метавонанд бо мазмуни онхо рози ша-
ванд ва ё рози нашаванд.
Анкета одатан аз се кисм таркиб ёфтааст: кисмати
мукаддимави, асоси ва биографики. Кисми мукаддима аз
мурочиат ба озмудашаванда иборат аст, ки дар он макса-
ди анкетагузарони, шартхои махфияти чавобхо, самти ис-
тифодаи натичахо ва тартиби пур кардни анкета шарх до-
да мешавад. Кисмати асоси аз саволхо дар бораи далелхо,
рафтор, махсули фаъолият, маромхо, бахогузори ва аф-
кори озмудашавандагон иборат аст. Дар кисмати сеюми
анкета одатан саволхо доири маълумоти ичтимои – демо-
графи ва биографики оид ба озмудашаванда оварда ме-
шаванд.
Аксар вакт истифодаи шакли махфии анкета, яъне
анкетае, ки дар он ба озмудашаванда ичозат дода меша-
вад, то ки ному насаби худро кайд накунад, дастрас-
намоии маълумоти дакик ва мукаммалро таъмин мекунад.
Анкета мохиятан шакли хаттии методи пурсиш аст,
ва аз ин ру тамоми меъёру талабот ва коидахои пеш-
ниходшаванда барои ин ду метод умумианд.
Эътимодноки ва сахехии маълумоти аз анкетахои
психологи бадастомада ба дарачаи муайян аз тартиб ва
таркиби саволхои он вобастаги дорад. Вобаста ба ин,
нисбати саволхои анкетаи психологи талаботи муайян
мавчуданд. Хамин тавр, хангоми омода намудани савол-
нома чунин коидахои тахияи саволхоро ба эътибор ги-
рифтан лозим аст:
- саволхо бояд ба максад ва вазифахои тадкикот
мувофикат кунанд; - мазмуни савол бояд барои тамоми омудашаванда-
гон фахмо бошад, ва аз ин ру аз истифодаи истилохоти
каммаъмул даст кашидан лозим аст; - саволхо набояд аз чумлахои дароз ё матни ка-
лонхачм сохта шуда бошанд; - саволхоро тавре тартиб додан лозим аст, ки озму-
дашавндагонро фаъол гардонанд, диккати онхоро ба
масъалаи тадкикшаванда чалб созанд; - саволхо бояд мазмуни нейтрали (бетараф) дошта
бошанд ва ягон чавобро ба озмудашаванда талкин наку-
нанд; - дар саволнома бояд мувозинати чавобхои имкон-
пазири мусби ва манфи риоя карда шавад, вагарна он ме-
тавонад ба озмудашавандагон самти муайянро талкин
намояд; - доираи чавобхои имконпазир бояд тамоми чан-
бахои саволро фаро гирад, аз чумла вариантхои чавоби
мусби ва манфи, инчунин чавобхои намуди «намедонам»,
«дар чавоб душвори мекашам» ва монанди инхо.
Саволхои анкетахо аз руи як катор аломатхои
мухими онхо тасниф карда мешаванд, аз чумла: аз руи
таркиб, вазифа, сахтор ва шакл.
Аз руи таркиб тамоми саволхоро ба ду гурухи ка-
лон чудо мекунанд: саволхо дар бораи далелхо, ходисахо
ва саволхо дар бораи бахои озмудашаванда ба ин ходи-
сахо.
Аз руи вазифаашон чор намуди саволхоро фарк ме-
кунанд: асоси, полоиши (филтркунанда), назорати ва ро-
битави. Агар саволхои асоси барои дастраснамоии
маълумоти зарури равона гардида бошанд, пас вазифаи
саволхои полоиши чудо намудани озмудашавандагони
бесалохият аст. Саволхои назорати барои аник намудани
дурустии чавобхо ба саволхои асоси истифода бурда ме-
шаванд. Чунин саволхо одатан мазмуни саволхои асосиро
такрор мекунанд, вале дар шакли дигар. Саволхои роби-
тави имконият медиханд, ки дар байни тадкикотчи ва ре-
спондент (пурсидашаванда) робитаи боварибахш ба вучуд
ояд.
Вобаста ба сохтори саволхо онхоро ба намудхои
кушода ва пушида чудо мекунанд. Агар саволхо тавре
сохта шуда бошанд, ки озмудашаванда чавобро му-
стакилона омода намояд, яъне чавоб бо вариантхо махдуд
карда нашуда бошад, пас онро саволи кушода меноманд.
Агар саволи пешниходшаванда бо вариантхои чавоби им-
конпазир махдуд карда шуда бошад, яъне агар озмудаша-
ванда танхо имконияти интихоби яке аз чавобхои пешби-
нишударо дошта бошад, пас сухан дар бораи саволи
пушида меравад. Се намуди саволхои пушида фарк карда
мешаванд: а) саволхои анъанавии типи «ха – не»; б) са-
волхои дорои чавоби алтернативи, ки аз руихати
чавобхои имконпазир интихоб намудани яке аз вариантро
пешниход мекунад; в) саволхои типи «меню», ки ба озму-
дашаванда имконияти якбора интихоб намудани якчанд
варианти чавобхоро фарохам меоварад.
Аз руи шакл саволхоро ба бевосита ва бавосита ё
лоихви чудо мекунанд. Агар саволи бевосита пурсиши
руирости фикри озмудашаванда бошад, пас хангоми саво-
ли лоихави фикри у тавассути вазъияти фарзкардашуда
ошкор карда мешавад. Саволи зерин намунаи саволи бе-
восита аст: «оё фикри каси дигарро, ки бо акидаи Шумо
мухолиф аст, ба инобат мегиред?» Хамин саволро дар
намуди саволи бавосита бо чунин тарз пешниход кардан
мумкин аст: «баъзе одамон мегуянд: «онхоеро, ки бо
акидаи ман мухолифанд, гуш кардан намехохам». Шумо
дар ин бора чи фикр доред?» Бартарии саволхои бавосита
дар он ифода меёбад, ки вазъияти мушаххасро баён наму-
да, ба зудии фахмиши савол ва баёни чавоб мусоидат кар-
да, имконияти бавучудоии вазъиятхои муваккатии ихти-
лофиро аз байн мебаранд.
Бартарии методи анкета дар он ифода меёбад, ки
имконият медихад, то дар муддати нисбатан кутох микдо-
ри зиёди озмудашавандахо ба тадкикот фаро гирифта ша-
ванд, ва тавассути он маводи нихоят зиёдро ба даст овар-
дан мумкин аст, ки сахехии онро «конуни ракамхои бу-
зург» таъмин мекунад.
Методи анкета низ аз норасоихо холи нест ва кам-
будихои асосии ин метод чунинанд:
- хангоми он самими будани озмудашавандагонро
назорат кардан душвор аст, зеро тавассути анкета на му-
носибати вокеи, балки танхо фикри онхо дар бораи ин ё
он объект ошкор карда мешавад; - аксар вакт аксуламали озмудашавандаро ба са-
волхои пешниходшаванда мушохида кардан ва мазмуни
саволхоро вобаста ба вазъият дигаргун кардан гайриим-
кон аст; - натичахои анкетаро тахлили сифати намудан ва
бо рафтору фаъолияти озмудашавандагон мукоиса кардан
душвор аст.
Натичахои пурсиш ва анкетахои психологиро ода-
тан бо усулхои омори коркард менамоянд.
Тестхои психологи. Тести психологи – ин мачмуи
супоришхои бастандартдаровардашудаи кутохмуддатест,
ки бахои микдори ва сифатии натичаи ичроиши онхо
мавчудият ва ё дарачаи инкишофи функсияхои муайяни
психикиро ошкор месозад.
Аввалин мураттиби тестхои психологи олими фа-
ронсави Алфред Бине (1857 – 1911) шуморида мешавад, ки
соли 1905 барои ташхиси кобилиятхои аклонии кудакон
аввалин тести сачиши аклро тартиб додааст. Тестхои пси-
хологи барои андозагирии стандартии тафовути инфи-
роди истифода бурда мешавад. Бо ёрии тестхо мавчудият
ва ё мавчуд набудани кобилиятхо, малака, махоратхои
муайян, баъзе сифатхои шахси, дарачаи коршоямии шахс
дар ин ё он намуди фаъолиятро ба таври дакик тавсиф до-
дан имконпазир аст.
Сохахои асосии истифодаи методи тест инхоянд: 1)
маориф ва маълумот; 2) тайёрии касби ва интихоби касб;
3) машварати психологи; 4) фаъолияти амалии клиники.
Тест – ин тартиби бастандартдаровардашудаи андо-
загирии психологи мебошад, ки бо истифодаи он дар муд-
дати кутох доир ба зухуроти омухташаванда маълумоти
дакики микдори ё сифати ба даст овардан мумкин аст. Он
одатан аз супориш ё санчишхои кутох дар намуди тахлили
мухокима, халли масъала, расмкаши, накл аз руи расм ва
монанди инхо иборат аст. Тестхо аз дигар методхои
тадкикоти бо тартиби аникмуайяншуда ва бастандартда-
ровардашудаи чамъовари, коркард ва шархи маълумот
фарк мекунанд, ки ин имконият медихад то психологияи
одамони комилан гуногун мукоиса карда шаванд. Тест
махз бо ин хусусиятхои худ серистеъмолтарин методи
психологи ба шумор меравад.
Тартиби ташкили тестгузарони аз се давра иборат
аст: 1) интихоби тест; 2) тестгузарони; 3) коркарди
натичахои тест. Дар хамаи ин даврахо иштироки психоло-
ги мутахассис ё одами махсусомодакардашуда лозим аст.
Тестхои психологиро аз руи якчанд меъёр тасниф
мекунанд: 1) аз руи хусусиятхои истифодаи супоришхои
тести (шифохи, амали); 2) аз руи шакли баргузорнамои
(гурухи, фарди); 3) аз руи самти ташхис (тестхои ташхиси
кобилият, ташхиси шахсият, ташхиси функсияхои
алохидаи психики); 4) аз руи махдудияти вакти ичрои су-
пориш (тестхои суръатсанч ва натичасанч); 5) аз руи
максади истифода (тестхои интихоби касб, ташхиси кли-
ники, ошкорнамоии шавку хавасхо ва г.); 6) аз руи маводи
истифодашаванда (тестхои бланкави, предмети ва даст-
гохи); 7) аз руи сохтори таркиби (гемогенни ё яктаркиба
ва гетерогенни ё бисёртаркиба).
Таснифоти бештар маъмулгардида се варианти
тестхои психологиро пешниход мекунад: тест – пурсишно-
ма, тест – супориш ва тестхои проективи. Тест – пурсиш-
нома аз системаи мухокима ё саволхои пешаки фикркар-
дашуда, бодиккат коркардашуда ва аз нигохи эътимодно-
кию валидноки санчидашудаест, ки аз руи чавоб ба онхо
доир ба хусусиятхои психологии озмудашаванда хулосахо
баровардан мумкин аст.
Тест – супориш бахогузори ба хусусиятхои психо-
логи ва рафтори одамро дар асоси кори ичрокардаи у
пешниход мекунад. Хангоми чунин тестхо ба озмудаша-
ванда мачмуи супоришхои махсус пешниход карда меша-
вад, ки аз руи натичахои ичроиши он доир ба мавчуд бу-
дан ё набудан ва ё дарачаи инкишофи ин ё он хусусияти у
хулоса бароварда мешавад.
Тест – пурсишнома ва тест – супориш барои одамони
синну сол, маданият, дарачахои маълумотноки, касбу кор
ва тачрибаи хаётиашон гуногун мувофик аст, ки ин бар-
тарияти онхоро ифода ме-
кунад.
Тестхои проективи –
гурухи методикахое мебо-
шанд, ки ба воситаи онхо
ташхиси хусусиятхои шахс
дар асоси тахлили рафтори
у дар вазъиятхои номуайян
ва сермаъно сурат мегирад.
Психолог бо ёрии тестхои
проективи озмудашаванда-
ро ба вазъияти хаёлии пе-
шакиомодакардашудаи до-
рои сюжети номайян меба-
| аст. Ба сифати чунин вазъият метавонад расмхое баромад |
рад ва аз у шархи вазъияти
додашударо хохиш меку-
над. Шархи вазъият озод
буда, ба дарку фахмиши
озмудашаванда вобаста
кунанд, ки дар онхо одамони номаълум ба амалхои ному-
айян машгуланд ва аз озмудашаванда хохиш карда меша-
вад, ки ба саволхои «ин одамон кистанд?», «онхо ба чи
кор машгуланд?» ва монанди инхо чавоб гуфта, ба расм
маъно бахшад. Расми 4. Дар асоси тахлили чавобхои оз-
мудашавандагон хатто дар бораи он хусусиятхои шахсии
у хулосахо баровардан мумкин аст, ки асоси бешуурона
доранд. Асоси чунин тестхоро механизми проексия таш-
кил медихад, ки мувофики он хусусиятхои аз чониби худи
у даркнашаванда, хусусан камбудихояшро одам майли ба
дигарон мансуб донистан дорад. Чунин тестхоро истифо-
да бурда истода, доир ба психологияи озмудашаванда дар
асоси он хулосахо мебароранд, ки у чи тавр вазъият, ху-
сусиятхои психологи ва рафтори одамони дигарро дарк
мекунад ва бахо медихад, кадом хусусиятхои шахси, ма-
ромхои табиати мусби ё манфидоштаро ба онхо мансуб
медонад. Тестхои проективи вобаста ба як катор хусуси-
ятхои худ аз чониби психолог дониши назарияви ва
тачрибаи баланди касбиро талаб мекунад.
Тестхо ба сифати асбоби андозагири истифода ме-
шаванд, ва аз ин ру онхо бояд ба талаботи чидди чавобгу
бошанд. Мачмуи супоришхои тасодуфиро тест номидан
нашояд. Сифати тестхои психологи аз руи эътимодноки
(устувории натичахои тестгузаронии такрори), валидноки
(мувофикати тест ба максади ташхис) ва киммати таф-
рикавии супоришхо (хосияти тест, ки кобилияти вобаста
ба дарачаи ифодаёбии хусусияти тадкикшаванда ба зер-
гуруххо чудо кардани озмудашавандагонро ифода меку-
над) бахо дода мешавад.
Истифодаи тест танхо дар доираи хамон масъалае
имконпазир аст, ки барои он сохта шудааст ва дар муно-
сибат бо он санчида шудааст. Тестхоро наметавон хамчун
воситаи универсалии ташхис бахо дод.
Бояд кайд намуд, ки тестхо дар тадкикоти психо-
логи чандон накши мухим намебозанд, вале дар ташхиси
психологи методи аз хама мухимтар ба шумор мераванд.
Методи тахлили махсули фаъолият. Ин метод
мохиятан ба тестхои проективи монанд аст, вале на
натичахои супориши махсуспешниходгардида, балки
махсули фаъолияти дар шароити табии ичронамудаи шах-
сро тахлил менамояд.
Тахлили махсули фаъолият чунин методи
тадкикоти психологи аст, ки тавассути он тадкикотчи ба
хусусиятхои психологии озмудашаванда на дар асоси му-
шохида ё андозагирии рафтори фаъол, балки зимни
натичаи рафтору фаъолияти каблан ичрокардаи у бахо
медихад. Одам дар хамагуна амалу рафтор ва фаъолияти
ичрокардааш аз худ «изи» муайян мегузорад, ки аз
тарзхои барои у хоси ичронамоии онхо бармеоянд. Мето-
ди тахлили махсули фаъолият чунин «из»- хоро дар
натичахои фаъолияти эчоди, асархои бадеи, осори санъат,
фаъолияти чисмони ва тахлили фикрхои мушохидон
чустучу мекунад. Хамин тавр дар тахлили махсули
фаъолият иштироки худи озмудашаванда шарт нест. Ин
хусусият фаркият ва афзалияти асосии ин методро аз ме-
тодхои дигари психологи ифода мекунад.
Омузиши махсули фаъолият имконият медихад, ки
дар бораи дарачаи азхудкардашудаи фаъолият ва махора-
ту малакахои бо он алокаманд, дар бораи кушишу гайрат
ва поквичдони хангоми бадастоварии максад, дар бораи
ташаббускори ва эчодкори, оид ба пешравихо дар
фаъолияти амалию эчоди ва инкишофи шахсият маълумот
ба даст оварда шавад.
Вобаста ба он, ки муваффакиятхои алохида дар
махсули фаъолият метавонанд тасодуфи бошанд, барои
маълумоти дакик ба даст овардан бояд махсули фаъоли-
ятхои гуногуни хамон як озмудашавандаро тахлил наму-
да, натичахои онхоро мукоиса кардан лозим аст.
Методи тахлили махсули фаъолият хусусан дар
психологияи таърихи, психологияи санъат ва эчодиёт,
психологияи клиники, инчунин криминалистикаи психо-
логи васеъ истифода бурда мешавад.
Дар тадкикоти психологи инчунин як катор ме-
тодхои махсус низ истифода бурда мешаванд, ки аз
ахамияти бузурги илмию амали холи нестанд, вале сохаи
татбикашон нихоят махдуд аст. Мухимтарин методхои
махсуси психологи сотсиометрия, методи тамсиласози
(моделсози), методи бахои эксперти ё методи чамъбастна-
моии тавсифдихандахои мустакил, методи дугоникхо ва
методи лоихави мебошанд.
Сотсиометрия. Ин метод аз чониби олими руминта-
бори амрикои Чекоб Леви Морено барои омузиши муно-
сибатхои байнишахси кор карда баромада шудааст. Сот-
сиометрия маъмултарин методи тадкикоти ичтимои – пси-
хологии омузиши гуруххои хурди одамон ва мавкеи шахс
дар гурух буда, мохиятан аз омезиши методхои озмоиш ва
пурсиши психологи таркиб ёфтааст.
Методи тамсиласози. Тамсила – ин шакли ба таври
сунъи сохташуда ва нисбатан соддакардашудаи зухуроти
омухташаванда мебошад, ки унсурхои барои тадкикот за-
рурии сохтори он нигох дошта шуда ё хатто пурзур гар-
донида шуда, унсурхои дигар метавонанд бартараф карда
шаванд. Тамсиласози ё моделсози хамчун метод дар он
холате истифода бурда мешавад, ки агар зухуроти
омухташаванда мураккаб ва дастнорас бошад. Дар чунин
маврид тамсилаи сунъии зухуроти омухташаванда сохта
мешавад ва бо он тадкикот гузаронида мешавад.
Тамсилахо метавонанд техники, мантики, матема-
тики ва ё кибернетики бошанд.
Методи бахои эксперти. Бахои эксперти – методи
бахо додан ба хусусиятхои шахс бо рохи дарёфти миёнаи
арифметикии фикри мутахассисони алохида мебошад.
Мохияти ин метод аз он иборат аст, ки маълумот дар бо-
раи хусусиятхои шахс аз мутахассисоне, ки уро дар
фаъолиятхои гуногун мушохида кардаанд, дастрас ва
чамъбаст карда мешавад. Барои чамъбастнамоии фикри
мутахассисон ва дарёфти миёнаи арифметикии он асосан
усули бахогузори аз руи «холхои канори»- ро истифода
мебаранд, аммо баъзан усулхои фаъолияти коллективии
эксперти низ дар намуди машварат, мубохиса, «хучуми
зехни» истифода бурда мешаванд.
Методи мазкур як навъ омезиши методхои му-
шохида ва сухбат буда, барои омузиши хусусиятхои шахс
ва динамикаи инкишофи психики пешбини гардидааст.
Методи дугоникхо. Ин метод соли 1875 аз чониби
олими англис Френсис Галтон (1822 – 1911) барои ошкор
намудани накши генотип ва мухит дар инкишофи шахс,
кор карда баромада шудааст. Максади асосии ин метод
дар асоси тахлили мукоисавии дугоникхои яктухма ва
чудотухма накши омили биогенетики ва сотсиогенетикиро
дар детерминатсияи зухуроти омухташавандаи психики
муайян кардан аст. Айни замон вариантхои гуногуни ин
метод кор карда баромада шудаанд, аз чумла методи
азхамчудосозии дугоникхои яктухма, «дугоники назорат-
шаванда», «чуфти дугоникхо» ва гайра.
Методи лоихави. Мо яке аз шаклхои методхои
лоихавиро дар намуди тестхои лоихави дида баромадем,
аммо ин намуди методи тадкикоти психологи дар доираи
супоришхои тести махдуд нашуда, фахмиши васеътарро
дорад ва аз руи мавкеи худ дар байни тестхо ва тахлили
махсули фаъолият карор гирифтааст. Методи мазкур ху-
сусан дар ташхиси холатхои амики рухии кудакон ва
ходисахои дар сатхи бешуури чараёнгиранда фаъол аст.
1.3. Асосхои табиию илмии психика
Гуфтугу дар байни ду шахс, ки
дар рафти он яке хусусиятхои психологии дигареро ошкор
месозад, сухбати психологи мебошад. Сухбати психологи
чунин метод аст, ки дастраснамоии бавосита ва ё бевоси-
таи маълумотро бо рохи муоширати шифохи пешбини ме-
кунад. Он методи барои психология хоси тадкики рафто-
ри одам аст, зеро дар дигар илмхои табиатшиноси роби-
таи бевосита дар байни субъект ва объекти тадкикот им-
коннопазир аст. Ин метод асосан бо максади ошкорсозии
хусусиятихои фардии шахс (сохаи маромхо ва эмотсио-
нали, донишхо, эътикод, максадгузорихо, системаи муно-
сибатхо ва г.) ташкил карда мешавад. Хангоми сухбат
маълумотро дар бораи хусусиятхои шахс хам бевосита аз
суханони хамсухбат ва хам тавассути мушохидаи рафтори
у, хусусан тарзи суханрони, нигох, мимика, имову ишо-
рахо, далел ва мисоловари ва монанди инхо ба даст овар-
дан мумкин аст.
Методи сухбат асосан дар шакли сухбати клиники
истифода бурда мешавад, вале ин маънои онро надорад,
ки он танхо бо беморони клиника гузаронида мешуда
бошад. Сухбати клиники гуфтугуи тадкикотчи бо озму-
дашаванда бо максади ба даст овардани маълумоти
бештар дар бораи хусусиятхои фардию шахси, хаёти гу-
зашта, мухтавои шууру зершуури у ва монанди инхо ме-
бошад. Ин метод одатан дар бинохои махсус чихозони-
дашуда гузаронида шуда, аксар вакт хамчун кисмати тар-
кибии машварати психологи ва ё тренинги психологи ба-
ромад мекунад.
Яке аз шаклхои сухбати клиники усули «ассосиат-
сияхои озод» мебошад. Тадкикотчи хангоми он барои
гуфтугу фазои мусоид фарохам оварда, раванди сухбатро
фаъол, вале мавзуи онро озод нигох медорад. Дар натича
озмудашаванда мавзуи сухбатро тадричан ва беихтиёр ба
самти мушкилихои худ мекашад.
Омодаги ба гузаронидани сухбати психологи аввалан
аз муайянкунии хадафи тадкикот ва баъдан аз интихоби
саволхои максаднок ва нигахдорандае огоз меёбад, ки
тадкикотчи ба озмудашаванда пешниход кардан мехохад.
Саволхои максаднок ба ичрои вазифаи дар назди
тадкикот гузошташуда равона гардидаанд. Саволхои
нигахдоранда бошанд, барои дар доираи зарури ва фазои
мувофик нигох доштани сухбат лозиманд. Саволхои ба-
рои раванди сухбат пешбинишуда бо паихамии такриби
дар шакли руихат сабт карда мешаванд, ки онро саволно-
маи сухбат меноманд.
Хангоми истифодаи методи сухбат тачрибаи касбии
тадкикотчи, дарачаи донишхои назариявии у ва махорати
ташкили сухбат, инчунин як катор хусусиятхои шахсии
вай ахамияти мухим пайдо мекунанд.
Хамин тавр тадкикотчи бояд барои истифодаи мето-
ди сухбат тачрибаи кофи дошта бошад, то сахви имконпа-
зирро ба дарачаи камтарин расонад, зеро ба раванди
сухбат ва натичаи он омилхои зиёд, аз кабили холати
чисми ва рухии озмудашаванда, муносибати у ба
тадкикотчи ва ба раванди сухбат, инчунин омили вазъият
ва вакт таъсир мерасонанд.
Маълумоти дар раванди сухбати психологи бадасто-
мадаро худи эксперименатор ё ёвари у сабт мекунад. Агар
сабти маълумот дар чараёти сухбат сурат гирад, метаво-
над фазои бовариро аз байн барад. Истифодаи дастгоххои
махфии сабткунанда (аудио- ва видеосабткунандахо)
бошанд метавонанд масъалахои ахлокию хукукиро ба
миён оваранд. Аз ин сабаб сабти маълумотро пас аз
сухбат аз руи маълумоти дар хотир хифзшуда анчом до-
дан лозим аст. Инро низ ба эътибор гирифтан лозим аст,
ки дар ин холат кисмати маълумот фаромуш мешавад.
Агар сабти маълумот ба таври дасти сурат гирад, пас он-
ро хатман кодгузори намудан лозим аст.
Натичахои аз методи сухбат бадастомада ба кор-
карди омори мувофик нестанд. Аз руи онхо доир ба ху-
сусияти тадкикшаванда танхо хулосахои умуми баровар-
дан мумкин аст. Аз ин ру натичахои сухбат асосан харак-
тери омузиши пешакиро доранд ва хатман бояд бо
натичахои методхои дигар мукоиса карда шаванд. Воба-
ста ба ин, сухбат аз чониби баъзе муаллифон на хамчун
методи мустакил, балки кисмати таркибии методи му-
шохида, эксперимент ё анкетагузарони бахо дода меша-
вад.
Мусохибаи психологи. Мусохиба ё интервю чунин
методи тадкикоти ичтимои – психологи мебошад, ки бада-
стоварии маълумотро дар шакли пурсиши афкори одамон
доир ба масъалаи тадкикшаванда ва тахлили мукоисавии
чавобхо пешбини мекунад. Методи мусохиба асосан хоси
тадкикоти ичтимои мебошад. Дар психология бошад он
дар сохахои психологияи ичтимои, психологияи шахс ва
психологияи мехнат истифода бурда мешавад.
Мусохибаро «псевдосухбат» (аз юн. псевдос-
дуругин) меноманд, зеро он дар шакли сухбати кутох ча-
раён мегирад ва хангоми он озодии мавзуъ низ махдуд аст.
Интервюер (тадкикотчии истифодабарандаи интервю) бо-
яд максади тадкикотро аз мадди назар дур намонда, саво-
лу чавобро дар доираи он анчом дихад. Хангоми му-
сохибаи психологи низ чун сухбат мавчудияти фазои бо-
вари мухим аст. Хангоми интервюгузарони мавкеи
нейтрали (бетарафонаро) нигох доштан лозим аст ва
кушиш намудан зарур аст, то ки нуктаи назар ва муноси-
бати хешро ба масъалаи тадкикшаванда, хамсухбат,
мухтавои савол ва чавобхо ошкор насозем.
Мусохибаи стандарти ва гайристандартиро фарк
мекунанд. Хангоми мусохибаи гайристандарти тагйир-
дихии паихами, шакл ва микдори саволхои пешниходша-
ванда имконпазир аст ва ин афзалияти онро дар самти
татбики универсали ифода мекунад. Мусохибаи стан-
дарти бошад имконияти баланди мукоисаи маълумоти
бадстовардашуда ва чамъбастнамоии фаврии онро
таъмин намуда дар самти коркарди натичахо бартари до-
рад. Тартиби соддаи истифодаи мусохибаи стандарти им-
кон медихад, ки ба баргузории он шахсони гайримутахас-
сис низ чалб карда шавад.
Бартарии асосии методи мусохиба дар он ифода ме-
ёбад, ки аввалан тавассути он дар муддати нисбатан кутох
бо микдори зиёди озмудашавандахо тадкикот гузарони-
дан мумкин аст ва дуввум маълумоти аз он бадастомада
ба коркарди васеи омори дастрасанд. Камбудии мусохиба
аз он иборат аст, ки ба хусусиятхои психологи на дар асо-
си тахлили амик, балки танхо аз руи суханони худи озму-
дашавандахо ва мукоисаи онхо бахо дода мешавад.
Пурсиши психологи. Пурсиш дар тадкикоти психо-
логи чунин методи бадастоварии маълумот аст, ки ханго-
ми он дар асоси чавобхои озмудашавандагон ба як катор
саволхои бо таври шифохи пешниходгардида доир ба ху-
сусиятхои психикаи онхо хулосахо бароварда мешаванд.
Методи пурсиш дар тадкикоти психологи аксар
вакт ахамияти ёрирасон дошта, гохо дар якчояги бо му-
шохида ва ё озмоиши психологи ва баъзан хамчун кисми
таркибии ин методхо истифода бурда мешавад. Онро дар
холатхое истифода мебаранд, ки бадастоварии маълумоти
зарури бо воситаи методхои дигар душвор ва ё имконно-
пазир аст. Аз чумла дар холате, ки зухуроти омухташа-
ванда ба назорати беруна дастрас нест; дар холате, ки
омузиши масъала бо ёрии мушохида ва эксперимент им-
конпазир аст, вале тадкики тулони ва мураккабро талаб
мекунад; дар холате, ки аз методхои дигар маълумоти му-
каммал ба даст намеояд ва ё дар холате, ки хангоми пеш-
ниходи савол тагйирёбии рафтор ва холати озмудашаван-
даро мушохида кардан лозим аст.
Пурсиши озод ва стандартиро фарк мекунанд. Пур-
сиши озод чунин шаклхои пурсиш аст, ки хангоми он са-
волхои пешниходшаванда ва чавобхои имконпазир ба он
пешаки дар доираи меъёри муайян махдуд карда нашуда-
аст. Ин шакли пурсиш имконият медихад, ки тактикаи
тадкикот ва мазмуни саволхоро вобаста ба вазъият тагйир
дода, чавобхои нодиру гайристандарти ба даст оварда
шаванд. Пурсиши стандарти, ки хангоми он саволхо ва
чавобхои имконпазир ба онхо пешаки муайян ва одатан
дар чорчубаи танг махдуд карда шудаанд, нисбат ба пур-
сиши озод аз нигохи сарфаи вакт ва мавод бартари дорад.
Барои бомуваффакият гузаронидани пурсиш ичрои
як катор коидахо зарур аст: саволхо бояд ба озмудаша-
вандагон фахмо бошанд; саволхо набояд характери
талкинкунанда дошта бошанд, яъне онхо набояд чавоберо
ба озмудашаванда талкин намоянд; пурсидашаванда бояд
ба максаднокии пурсиш бовари дошта бошад ва аз окиба-
ти манфии чавобхо нахаросад. Одатан пеш аз пурсиш бо
озмудашаванда сухбат гузаронида мешавад ва он бояд фа-
зои бовари ва хамдигарфахмиро ба вучуд оварад.
Анкетаи психологи. Анкета ин варакаи саволнома
барои дастраснамоии чавоб ба мачмуи саволхои пешаки
мукарраркардашуда мебошад. Анкетахои психологи ода-
тан дар шакли саволномахои бастандартдаровардашудае
сохта мешаванд, ки аз руихати мулохизахо иборат буда,
озмудашавандагон метавонанд бо мазмуни онхо рози ша-
ванд ва ё рози нашаванд.
Анкета одатан аз се кисм таркиб ёфтааст: кисмати
мукаддимави, асоси ва биографики. Кисми мукаддима аз
мурочиат ба озмудашаванда иборат аст, ки дар он макса-
ди анкетагузарони, шартхои махфияти чавобхо, самти ис-
тифодаи натичахо ва тартиби пур кардни анкета шарх до-
да мешавад. Кисмати асоси аз саволхо дар бораи далелхо,
рафтор, махсули фаъолият, маромхо, бахогузори ва аф-
кори озмудашавандагон иборат аст. Дар кисмати сеюми
анкета одатан саволхо доири маълумоти ичтимои – демо-
графи ва биографики оид ба озмудашаванда оварда ме-
шаванд.
Аксар вакт истифодаи шакли махфии анкета, яъне
анкетае, ки дар он ба озмудашаванда ичозат дода меша-
вад, то ки ному насаби худро кайд накунад, дастрас-
намоии маълумоти дакик ва мукаммалро таъмин мекунад.
Анкета мохиятан шакли хаттии методи пурсиш аст,
ва аз ин ру тамоми меъёру талабот ва коидахои пеш-
ниходшаванда барои ин ду метод умумианд.
Эътимодноки ва сахехии маълумоти аз анкетахои
психологи бадастомада ба дарачаи муайян аз тартиб ва
таркиби саволхои он вобастаги дорад. Вобаста ба ин,
нисбати саволхои анкетаи психологи талаботи муайян
мавчуданд. Хамин тавр, хангоми омода намудани савол-
нома чунин коидахои тахияи саволхоро ба эътибор ги-
рифтан лозим аст:
- саволхо бояд ба максад ва вазифахои тадкикот
мувофикат кунанд; - мазмуни савол бояд барои тамоми омудашаванда-
гон фахмо бошад, ва аз ин ру аз истифодаи истилохоти
каммаъмул даст кашидан лозим аст; - саволхо набояд аз чумлахои дароз ё матни ка-
лонхачм сохта шуда бошанд; - саволхоро тавре тартиб додан лозим аст, ки озму-
дашавндагонро фаъол гардонанд, диккати онхоро ба
масъалаи тадкикшаванда чалб созанд; - саволхо бояд мазмуни нейтрали (бетараф) дошта
бошанд ва ягон чавобро ба озмудашаванда талкин наку-
нанд; - дар саволнома бояд мувозинати чавобхои имкон-
пазири мусби ва манфи риоя карда шавад, вагарна он ме-
тавонад ба озмудашавандагон самти муайянро талкин
намояд; - доираи чавобхои имконпазир бояд тамоми чан-
бахои саволро фаро гирад, аз чумла вариантхои чавоби
мусби ва манфи, инчунин чавобхои намуди «намедонам»,
«дар чавоб душвори мекашам» ва монанди инхо.
Саволхои анкетахо аз руи як катор аломатхои
мухими онхо тасниф карда мешаванд, аз чумла: аз руи
таркиб, вазифа, сахтор ва шакл.
Аз руи таркиб тамоми саволхоро ба ду гурухи ка-
лон чудо мекунанд: саволхо дар бораи далелхо, ходисахо
ва саволхо дар бораи бахои озмудашаванда ба ин ходи-
сахо.
Аз руи вазифаашон чор намуди саволхоро фарк ме-
кунанд: асоси, полоиши (филтркунанда), назорати ва ро-
битави. Агар саволхои асоси барои дастраснамоии
маълумоти зарури равона гардида бошанд, пас вазифаи
саволхои полоиши чудо намудани озмудашавандагони
бесалохият аст. Саволхои назорати барои аник намудани
дурустии чавобхо ба саволхои асоси истифода бурда ме-
шаванд. Чунин саволхо одатан мазмуни саволхои асосиро
такрор мекунанд, вале дар шакли дигар. Саволхои роби-
тави имконият медиханд, ки дар байни тадкикотчи ва ре-
спондент (пурсидашаванда) робитаи боварибахш ба вучуд
ояд.
Вобаста ба сохтори саволхо онхоро ба намудхои
кушода ва пушида чудо мекунанд. Агар саволхо тавре
сохта шуда бошанд, ки озмудашаванда чавобро му-
стакилона омода намояд, яъне чавоб бо вариантхо махдуд
карда нашуда бошад, пас онро саволи кушода меноманд.
Агар саволи пешниходшаванда бо вариантхои чавоби им-
конпазир махдуд карда шуда бошад, яъне агар озмудаша-
ванда танхо имконияти интихоби яке аз чавобхои пешби-
нишударо дошта бошад, пас сухан дар бораи саволи
пушида меравад. Се намуди саволхои пушида фарк карда
мешаванд: а) саволхои анъанавии типи «ха – не»; б) са-
волхои дорои чавоби алтернативи, ки аз руихати
чавобхои имконпазир интихоб намудани яке аз вариантро
пешниход мекунад; в) саволхои типи «меню», ки ба озму-
дашаванда имконияти якбора интихоб намудани якчанд
варианти чавобхоро фарохам меоварад.
Аз руи шакл саволхоро ба бевосита ва бавосита ё
лоихви чудо мекунанд. Агар саволи бевосита пурсиши
руирости фикри озмудашаванда бошад, пас хангоми саво-
ли лоихави фикри у тавассути вазъияти фарзкардашуда
ошкор карда мешавад. Саволи зерин намунаи саволи бе-
восита аст: «оё фикри каси дигарро, ки бо акидаи Шумо
мухолиф аст, ба инобат мегиред?» Хамин саволро дар
намуди саволи бавосита бо чунин тарз пешниход кардан
мумкин аст: «баъзе одамон мегуянд: «онхоеро, ки бо
акидаи ман мухолифанд, гуш кардан намехохам». Шумо
дар ин бора чи фикр доред?» Бартарии саволхои бавосита
дар он ифода меёбад, ки вазъияти мушаххасро баён наму-
да, ба зудии фахмиши савол ва баёни чавоб мусоидат кар-
да, имконияти бавучудоии вазъиятхои муваккатии ихти-
лофиро аз байн мебаранд.
Бартарии методи анкета дар он ифода меёбад, ки
имконият медихад, то дар муддати нисбатан кутох микдо-
ри зиёди озмудашавандахо ба тадкикот фаро гирифта ша-
ванд, ва тавассути он маводи нихоят зиёдро ба даст овар-
дан мумкин аст, ки сахехии онро «конуни ракамхои бу-
зург» таъмин мекунад.
Методи анкета низ аз норасоихо холи нест ва кам-
будихои асосии ин метод чунинанд:
- хангоми он самими будани озмудашавандагонро
назорат кардан душвор аст, зеро тавассути анкета на му-
носибати вокеи, балки танхо фикри онхо дар бораи ин ё
он объект ошкор карда мешавад; - аксар вакт аксуламали озмудашавандаро ба са-
волхои пешниходшаванда мушохида кардан ва мазмуни
саволхоро вобаста ба вазъият дигаргун кардан гайриим-
кон аст; - натичахои анкетаро тахлили сифати намудан ва
бо рафтору фаъолияти озмудашавандагон мукоиса кардан
душвор аст.
Натичахои пурсиш ва анкетахои психологиро ода-
тан бо усулхои омори коркард менамоянд.
Тестхои психологи. Тести психологи – ин мачмуи
супоришхои бастандартдаровардашудаи кутохмуддатест,
ки бахои микдори ва сифатии натичаи ичроиши онхо
мавчудият ва ё дарачаи инкишофи функсияхои муайяни
психикиро ошкор месозад.
Аввалин мураттиби тестхои психологи олими фа-
ронсави Алфред Бине (1857 – 1911) шуморида мешавад, ки
соли 1905 барои ташхиси кобилиятхои аклонии кудакон
аввалин тести сачиши аклро тартиб додааст. Тестхои пси-
хологи барои андозагирии стандартии тафовути инфи-
роди истифода бурда мешавад. Бо ёрии тестхо мавчудият
ва ё мавчуд набудани кобилиятхо, малака, махоратхои
муайян, баъзе сифатхои шахси, дарачаи коршоямии шахс
дар ин ё он намуди фаъолиятро ба таври дакик тавсиф до-
дан имконпазир аст.
Сохахои асосии истифодаи методи тест инхоянд: 1)
маориф ва маълумот; 2) тайёрии касби ва интихоби касб;
3) машварати психологи; 4) фаъолияти амалии клиники.
Тест – ин тартиби бастандартдаровардашудаи андо-
загирии психологи мебошад, ки бо истифодаи он дар муд-
дати кутох доир ба зухуроти омухташаванда маълумоти
дакики микдори ё сифати ба даст овардан мумкин аст. Он
одатан аз супориш ё санчишхои кутох дар намуди тахлили
мухокима, халли масъала, расмкаши, накл аз руи расм ва
монанди инхо иборат аст. Тестхо аз дигар методхои
тадкикоти бо тартиби аникмуайяншуда ва бастандартда-
ровардашудаи чамъовари, коркард ва шархи маълумот
фарк мекунанд, ки ин имконият медихад то психологияи
одамони комилан гуногун мукоиса карда шаванд. Тест
махз бо ин хусусиятхои худ серистеъмолтарин методи
психологи ба шумор меравад.
Тартиби ташкили тестгузарони аз се давра иборат
аст: 1) интихоби тест; 2) тестгузарони; 3) коркарди
натичахои тест. Дар хамаи ин даврахо иштироки психоло-
ги мутахассис ё одами махсусомодакардашуда лозим аст.
Тестхои психологиро аз руи якчанд меъёр тасниф
мекунанд: 1) аз руи хусусиятхои истифодаи супоришхои
тести (шифохи, амали); 2) аз руи шакли баргузорнамои
(гурухи, фарди); 3) аз руи самти ташхис (тестхои ташхиси
кобилият, ташхиси шахсият, ташхиси функсияхои
алохидаи психики); 4) аз руи махдудияти вакти ичрои су-
пориш (тестхои суръатсанч ва натичасанч); 5) аз руи
максади истифода (тестхои интихоби касб, ташхиси кли-
ники, ошкорнамоии шавку хавасхо ва г.); 6) аз руи маводи
истифодашаванда (тестхои бланкави, предмети ва даст-
гохи); 7) аз руи сохтори таркиби (гемогенни ё яктаркиба
ва гетерогенни ё бисёртаркиба).
Таснифоти бештар маъмулгардида се варианти
тестхои психологиро пешниход мекунад: тест – пурсишно-
ма, тест – супориш ва тестхои проективи. Тест – пурсиш-
нома аз системаи мухокима ё саволхои пешаки фикркар-
дашуда, бодиккат коркардашуда ва аз нигохи эътимодно-
кию валидноки санчидашудаест, ки аз руи чавоб ба онхо
доир ба хусусиятхои психологии озмудашаванда хулосахо
баровардан мумкин аст.
Тест – супориш бахогузори ба хусусиятхои психо-
логи ва рафтори одамро дар асоси кори ичрокардаи у
пешниход мекунад. Хангоми чунин тестхо ба озмудаша-
ванда мачмуи супоришхои махсус пешниход карда меша-
вад, ки аз руи натичахои ичроиши он доир ба мавчуд бу-
дан ё набудан ва ё дарачаи инкишофи ин ё он хусусияти у
хулоса бароварда мешавад.
Тест – пурсишнома ва тест – супориш барои одамони
синну сол, маданият, дарачахои маълумотноки, касбу кор
ва тачрибаи хаётиашон гуногун мувофик аст, ки ин бар-
тарияти онхоро ифода ме-
кунад.
Тестхои проективи –
гурухи методикахое мебо-
шанд, ки ба воситаи онхо
ташхиси хусусиятхои шахс
дар асоси тахлили рафтори
у дар вазъиятхои номуайян
ва сермаъно сурат мегирад.
Психолог бо ёрии тестхои
проективи озмудашаванда-
ро ба вазъияти хаёлии пе-
шакиомодакардашудаи до-
рои сюжети номайян меба-
| аст. Ба сифати чунин вазъият метавонад расмхое баромад |
рад ва аз у шархи вазъияти
додашударо хохиш меку-
над. Шархи вазъият озод
буда, ба дарку фахмиши
озмудашаванда вобаста
кунанд, ки дар онхо одамони номаълум ба амалхои ному-
айян машгуланд ва аз озмудашаванда хохиш карда меша-
вад, ки ба саволхои «ин одамон кистанд?», «онхо ба чи
кор машгуланд?» ва монанди инхо чавоб гуфта, ба расм
маъно бахшад. Расми 4. Дар асоси тахлили чавобхои оз-
мудашавандагон хатто дар бораи он хусусиятхои шахсии
у хулосахо баровардан мумкин аст, ки асоси бешуурона
доранд. Асоси чунин тестхоро механизми проексия таш-
кил медихад, ки мувофики он хусусиятхои аз чониби худи
у даркнашаванда, хусусан камбудихояшро одам майли ба
дигарон мансуб донистан дорад. Чунин тестхоро истифо-
да бурда истода, доир ба психологияи озмудашаванда дар
асоси он хулосахо мебароранд, ки у чи тавр вазъият, ху-
сусиятхои психологи ва рафтори одамони дигарро дарк
мекунад ва бахо медихад, кадом хусусиятхои шахси, ма-
ромхои табиати мусби ё манфидоштаро ба онхо мансуб
медонад. Тестхои проективи вобаста ба як катор хусуси-
ятхои худ аз чониби психолог дониши назарияви ва
тачрибаи баланди касбиро талаб мекунад.
Тестхо ба сифати асбоби андозагири истифода ме-
шаванд, ва аз ин ру онхо бояд ба талаботи чидди чавобгу
бошанд. Мачмуи супоришхои тасодуфиро тест номидан
нашояд. Сифати тестхои психологи аз руи эътимодноки
(устувории натичахои тестгузаронии такрори), валидноки
(мувофикати тест ба максади ташхис) ва киммати таф-
рикавии супоришхо (хосияти тест, ки кобилияти вобаста
ба дарачаи ифодаёбии хусусияти тадкикшаванда ба зер-
гуруххо чудо кардани озмудашавандагонро ифода меку-
над) бахо дода мешавад.
Истифодаи тест танхо дар доираи хамон масъалае
имконпазир аст, ки барои он сохта шудааст ва дар муно-
сибат бо он санчида шудааст. Тестхоро наметавон хамчун
воситаи универсалии ташхис бахо дод.
Бояд кайд намуд, ки тестхо дар тадкикоти психо-
логи чандон накши мухим намебозанд, вале дар ташхиси
психологи методи аз хама мухимтар ба шумор мераванд.
Методи тахлили махсули фаъолият. Ин метод
мохиятан ба тестхои проективи монанд аст, вале на
натичахои супориши махсуспешниходгардида, балки
махсули фаъолияти дар шароити табии ичронамудаи шах-
сро тахлил менамояд.
Тахлили махсули фаъолият чунин методи
тадкикоти психологи аст, ки тавассути он тадкикотчи ба
хусусиятхои психологии озмудашаванда на дар асоси му-
шохида ё андозагирии рафтори фаъол, балки зимни
натичаи рафтору фаъолияти каблан ичрокардаи у бахо
медихад. Одам дар хамагуна амалу рафтор ва фаъолияти
ичрокардааш аз худ «изи» муайян мегузорад, ки аз
тарзхои барои у хоси ичронамоии онхо бармеоянд. Мето-
ди тахлили махсули фаъолият чунин «из»- хоро дар
натичахои фаъолияти эчоди, асархои бадеи, осори санъат,
фаъолияти чисмони ва тахлили фикрхои мушохидон
чустучу мекунад. Хамин тавр дар тахлили махсули
фаъолият иштироки худи озмудашаванда шарт нест. Ин
хусусият фаркият ва афзалияти асосии ин методро аз ме-
тодхои дигари психологи ифода мекунад.
Омузиши махсули фаъолият имконият медихад, ки
дар бораи дарачаи азхудкардашудаи фаъолият ва махора-
ту малакахои бо он алокаманд, дар бораи кушишу гайрат
ва поквичдони хангоми бадастоварии максад, дар бораи
ташаббускори ва эчодкори, оид ба пешравихо дар
фаъолияти амалию эчоди ва инкишофи шахсият маълумот
ба даст оварда шавад.
Вобаста ба он, ки муваффакиятхои алохида дар
махсули фаъолият метавонанд тасодуфи бошанд, барои
маълумоти дакик ба даст овардан бояд махсули фаъоли-
ятхои гуногуни хамон як озмудашавандаро тахлил наму-
да, натичахои онхоро мукоиса кардан лозим аст.
Методи тахлили махсули фаъолият хусусан дар
психологияи таърихи, психологияи санъат ва эчодиёт,
психологияи клиники, инчунин криминалистикаи психо-
логи васеъ истифода бурда мешавад.
Дар тадкикоти психологи инчунин як катор ме-
тодхои махсус низ истифода бурда мешаванд, ки аз
ахамияти бузурги илмию амали холи нестанд, вале сохаи
татбикашон нихоят махдуд аст. Мухимтарин методхои
махсуси психологи сотсиометрия, методи тамсиласози
(моделсози), методи бахои эксперти ё методи чамъбастна-
моии тавсифдихандахои мустакил, методи дугоникхо ва
методи лоихави мебошанд.
Сотсиометрия. Ин метод аз чониби олими руминта-
бори амрикои Чекоб Леви Морено барои омузиши муно-
сибатхои байнишахси кор карда баромада шудааст. Сот-
сиометрия маъмултарин методи тадкикоти ичтимои – пси-
хологии омузиши гуруххои хурди одамон ва мавкеи шахс
дар гурух буда, мохиятан аз омезиши методхои озмоиш ва
пурсиши психологи таркиб ёфтааст.
Методи тамсиласози. Тамсила – ин шакли ба таври
сунъи сохташуда ва нисбатан соддакардашудаи зухуроти
омухташаванда мебошад, ки унсурхои барои тадкикот за-
рурии сохтори он нигох дошта шуда ё хатто пурзур гар-
донида шуда, унсурхои дигар метавонанд бартараф карда
шаванд. Тамсиласози ё моделсози хамчун метод дар он
холате истифода бурда мешавад, ки агар зухуроти
омухташаванда мураккаб ва дастнорас бошад. Дар чунин
маврид тамсилаи сунъии зухуроти омухташаванда сохта
мешавад ва бо он тадкикот гузаронида мешавад.
Тамсилахо метавонанд техники, мантики, матема-
тики ва ё кибернетики бошанд.
Методи бахои эксперти. Бахои эксперти – методи
бахо додан ба хусусиятхои шахс бо рохи дарёфти миёнаи
арифметикии фикри мутахассисони алохида мебошад.
Мохияти ин метод аз он иборат аст, ки маълумот дар бо-
раи хусусиятхои шахс аз мутахассисоне, ки уро дар
фаъолиятхои гуногун мушохида кардаанд, дастрас ва
чамъбаст карда мешавад. Барои чамъбастнамоии фикри
мутахассисон ва дарёфти миёнаи арифметикии он асосан
усули бахогузори аз руи «холхои канори»- ро истифода
мебаранд, аммо баъзан усулхои фаъолияти коллективии
эксперти низ дар намуди машварат, мубохиса, «хучуми
зехни» истифода бурда мешаванд.
Методи мазкур як навъ омезиши методхои му-
шохида ва сухбат буда, барои омузиши хусусиятхои шахс
ва динамикаи инкишофи психики пешбини гардидааст.
Методи дугоникхо. Ин метод соли 1875 аз чониби
олими англис Френсис Галтон (1822 – 1911) барои ошкор
намудани накши генотип ва мухит дар инкишофи шахс,
кор карда баромада шудааст. Максади асосии ин метод
дар асоси тахлили мукоисавии дугоникхои яктухма ва
чудотухма накши омили биогенетики ва сотсиогенетикиро
дар детерминатсияи зухуроти омухташавандаи психики
муайян кардан аст. Айни замон вариантхои гуногуни ин
метод кор карда баромада шудаанд, аз чумла методи
азхамчудосозии дугоникхои яктухма, «дугоники назорат-
шаванда», «чуфти дугоникхо» ва гайра.
Методи лоихави. Мо яке аз шаклхои методхои
лоихавиро дар намуди тестхои лоихави дида баромадем,
аммо ин намуди методи тадкикоти психологи дар доираи
супоришхои тести махдуд нашуда, фахмиши васеътарро
дорад ва аз руи мавкеи худ дар байни тестхо ва тахлили
махсули фаъолият карор гирифтааст. Методи мазкур ху-
сусан дар ташхиси холатхои амики рухии кудакон ва
ходисахои дар сатхи бешуури чараёнгиранда фаъол аст.
1.3. Асосхои табиию илмии психика
