ВАЗЪИ СИЕСИ – ИЦТИСОДИ ВА ИДТИМОИИ НОХИЯХОИ ДАНУБУ ШАРЦИ ВА МАРКАЗИИ ТОДИКИСТОН ТО ИСТИЛОИ АМОРАТИ БУХОРО

Вазъи иктисоди ва ичтимоии мардуми Осиёи Миёна дар давоми асри XIX, умуман, пеш аз хамрохшавии Осиёи Миёна ба Россия хеле мураккаб буд. Хусусан, мушкилоти
иктисоди дар нохияхои дурдасти аморати Бухоро, яъне нохияхои Чанубу Шарки ва Марказии Точикистон мушохида мешуд. То давраи ба аморат хамрох шудани ин нохияхо ва ба Россия хамрох шудани Осиёи Миёна дар ин минтака ягон давлати муттамарказ вучуд надошт. Дар Осиёи Миёна монанди асрхои пеш якчанд давлатхои феодали, аз кабили хонигарии Бухоро, хонигарии Хива ва хонигарии Куканд вучуд дошт. Ба айр аз ин хонигарихо, боз якчанд бекигари вучуд дошт, ки дар байни онхо доимо чангхои байни хамдигари мерафт. «Дар кисми Марказии Точикисон, бекигарихои Кулоб, Хисор, Дарвоз ва Каротегин вучуд доштанд, ки гохо ба Бухоро ва гохо ба Куканд тобеъ кунонида мешуданд. Аз руи нишондоди муаррихон на давлатхои дуруст, на хокимиятхои мустахкам ва на худуду сархад доштанд. Онхо дар хар холат тагйир меёфтанд. Го худуди онхо васеъ мешуд ва гохо доираи онхо махдуд мегардид. Дур будани онхо аз рохдои байналхалки ин нохияхоро аз нестшави нигох медошт». (История
Таджикского народа.-Ч.2. -М, 1964.-С. 127).
«Дар ин минтака ба монанди дигар чамъиятхои феодали хокимият ба манфиати рухониён ва феодалон хизмат мекард. Замин бошад ба худи хокиму феодалон ва рухониён таалук дошт.
Дар ин чо то нимаи дуюми асри XIX нишонахои чамъияти феодали ва хатто обшинаи ибтидои мушохида мешуд».(Мухторов А. Очерки по истории Таджикистана.- Т.1).
Дар минтакае, ки точикону узбекон бо хам мезистанд, муносибатхои феодали хукм меронд. Аммо дар баъзе дигар минтакахо бошад, нишонахои муносибатхои авлодиии патриархали, хусусан, дар нохияхои кухистони Кулобу Гарм боки монда буданд. Кисми зиёди заминхо дар тахти назорати рухониёни мусулмон, ки онхоро «заминхои вакфи» меномиданд, буданд.
Кисми зиёди ахолии бо заминдори, чорводори ва хунарманди машгул буд. Дар давоми асри XIX олоти асосии коркарди замин омоч ва каланд буд. Бо ёрии ин олотхои сода ва кафомонда дехдонон заминро кишт мекарданд. Дар вакти кишту кор ва дигар корхои хочагидори аз аспу барзагов истифода мебурданд. Дар заминхои кухистон ва заминхои кувдоман дехдонон бо даст кор мекарданд. Дар хирманхо, баъд аз он ки галларо медаравиданд, онро оварда ба воситаи барзаговхо, ки аз пасашон чапар баста шуда буд, мекуфтанд. Галларо дар осиёбхои дасти орд мекарданд. Дар замин асосан дехдонони чоряккор ва мардикор кор мекарданд. Аз чор се хиссаи хосилро, баъзе вакт аз ин хам зиёдашро рухониён ва феодалон сохиб мешуданд. Дар ин бекигарихо заминхои оби нисбат ба заминхои лалми хело кам буданд. Хамаи заминхои оби дар дасти заминдорон ва рухониён буданд.
Дехдононе, ки дар заминхои айлоки ва вакфи кор мекарданд, аз руи тарзи зиндагии худ ба дехдонони крепоснои монанд буданд. Барои истифода бурдан аз замин бо тарзхои гуногун аз онхо андоз ситонида мешуд. Дар нохияхои кухистони Точикистон, асосан Хисор, коркарди замин пахн гардида буд. Дар нохияхои Чанубу Шарки ва Марказии Точикистон андозхои гуногун вучуд дошт, ки кариб шумораи онхо ба 50 – то мерасид. Андоз аз ахолии махали, савдогарон ва хунармандон руёнида мешуд. Ахоли андозро асосан аз хосил, хайвони кори, бог ва хавли медод. Ба айр аз андозхо боз як катор корхои бепул вучуд доштанд, ки мардум кор карда музд намегирифтанд. Ба ин корхо асосан сохтани масчидхо, калъахо, рохдо, купрукхо ва обанборю кандани каналхо дохил мешуд.
Дар нохияхои марказии Точикистон феодалон вучуд доштанд, ки 100 десятин ва аз ин хам зиёд замин доштанд. (Липский В.В. Горная Бухара. -4.2.- СП6.-19О2.- С.244). Гайр аз замину чуйхо, табакаи хукмрон дар зери дасти худ рамахои зиёди чорво нигох медоштанд.
Аз сабаби кам будани замин девдонон мачбур буданд, ки заминхоро ба таври «шарикона» кишту кор намоянд ва хама супоришоти сохиби заминро бе гуфтугу ичро намоянд. Ба тарзи «шари кона» кор кардан дар заминхо аз он сабаб буд, ки на хамаи дехдонон сохиби чуфти гов буданд. Аксарияти дехконон олоти кишоварзи хам надоштанд
Хиссаи замини шарикона дар байни шариккунандагони он аз руи сахми моли таксим карда мешуд. Дар натича узви бенавотарин он, ки араки чабин рехта кор мекард, кути лоямутеро сохиб мегардид.
Дар катори дехконони безамин мардикорон хам буданд, ки мавриди истисмори сахт карор гирифта буданд ва музди ночизе ба даст меоварданд. «Дехконон бисёр андозхои иловаги низ мепардохтанд. Монанди «миробона» (барои обёрии замин), «алафпули» (барои юнучказор), «кушпули» (барои харсари чорво, аз кабили асп, хар, барзагов) ва гайра вучуд доштанд».(Гафуров Б. Точикон.- К.2.- С.214).
Дар мулкхои кухистони Бухорои Шарки ахолиро мачбур месохтанд, ки барои хокимон ва амалдорон хезум тайёр намоянд.
Дар бораи хайати ахолии Бухорои Шарки маълумоти аник нест. Вале аз руи нишондоди баъзе сарчашмахо ахолии Бухорои Шаркиро асосан точин ташкил медоданд. Ба нохияхое, ки асоси ахолияшонро точикон ташкил медоданд, кисмати Чанубии Хисор (дарахои Ширкент, Каротог, Хонако, Лучоб, Варзоб), Файзобод, Дашти, Бедона, нохияхои кухистони Кулоб, Каратотегин ва Дарвоз дохил мешуданд. (Галкин. Краткий очерк Бухарского ханства. Военный сборник.- СПб.- 1890.-№11.- С.192).
Чои дуюмро аз чихати ахолии узбекон мегирифтанд, ки аз кабилахои гуногун иборат буданд. Онхо асосан дар Хисор, Кулоб, Вахш ва Бешкент зиндаги мекарданд. Дар Хисор юзхо, маркахо, барлосхо, туркхо, дар Ёвону Кулоб каллук ва лакайхо, дар Вахш ва Кофарнихон узбекхои катаган зиндаги мекарданд.
Гайр аз узбекон ва точин дар Бухорои Шарки боз киргизхо зиндаги мекарданд. Асосан онхо дар Хисор ва Каротегин зиндаги мекарданд.
Хамин тарик, дар як катор нохияхои Маркази ва Чануби Точикистони имруза точикон бо хамрохии узбекон мезистанд, дар Каротегин ва Хисор бошад бо хамрохии киргизхо.
Аз чихати маъмури бошад, Бухорои Шарки ба вилоятхо таксим мешуд. Вилоятхо дар навбати худ ба туманхо, яъне амлокдорихо таксим мешуданд. Амлокдорихо бошад, ба мири хазора таксим мешуданд, ки аз якчанд дехахо иборат буданд. Дар сари амлокдори арбобхо меистоданд. (История таджикского народа.-С.75).
Дар нимаи аввали асри XIX аз Шахрисабз то Помир хокимияти марказии хонигарихо суст алокаманд буданд. Хар яке аз ин хокимиятхои феодали, аз чумла Хисор, Кулоб ва Каротегину Дарвоз хокимони худро доштанд, ки онхо хокимияташонро мустакилона идора мекарданд. Ин хокимони феодали то унвони фахрии атоликро сохиб мешуданду халос. Албатта бо рухсати хонхо.
Дар сари хокимияти феодалии Хисор хоким меистод. Дар Каротегину Дарвоз бошад шох. Дар хамаи ин хокимиятхо дафтари моли вучуд дошт, ки онро амалдоре бо унвони девонбеги идора мекард. Боз амали дигар аз кабили Мирзо – котиби шахсии хоким, ё ин ки шох вучуд доштанд. «Дар назди шохи Каротегин маслихатчихо вучуд хдоштанд, ки шох онхоро аз арбобони наздики худ интихоб менамуд. Дар миёнаи асри XIX дар Каротегин кариб 400 деха вучуд дошт. Ин дехахо ба 2 гурух муттахид гардида буданд ва хар яке аз ин 22 гурух беки худро дошт». (Истории Таджикского народа.- С.77)
Амлокдороне, ки нисбатан вазифаи пастро доро буданд, ба воситаи тобеони худ, яъне оксаколону арбобон андозхои давлатиро мегундоштанд. Вазифаи мироб ва доруга бошад, боз зинае пасттар меистанд.
Дар давраи хокимияти феодали ба вазифаи закотчи чамъкунандаи андозхои чори аз хайвонот низ вучуд дошт. Хамаи ин амалдорони давлат аз хисоби ахолии руз мегузарониданд. Хамаи ин ба он оварда расонид, ки дехдонону хунармандон боз хам шшоктару камбаалтар
мешуданд.