Чараёни тасаввуф (Суфия)

Тасаввуф таърихи кухан дорад. Ибтидои пайдоиши он ба асрхои VII – IX мансуб мебошад. Ин чараён дар ибтидо хамчун чараёни зиддифеодалй буд. Аз ин чихат ба харакат оммаи бенавоён ва равшанфикрон шомил шуданд. Дар як вакт харакат характери зидди мустамликавй низ дошт. Аз ин чихат хилофати Араб ва рухониёни ислом аз он хавф бурда, кушиш менамуданд пеши рохи онро гиранд. Ба ин максад рохбарони фаъоли харакат Абоязиди Бастомй, Мансури Халлоч, Шихобиддини Сухравардй, Иброхим Машраби Намангонй ва дигарон ба хатл расонда шуданд. Хилофат бо чазодихй пеши рохи харакатро гирифта натавониста, максад гузошт харакатро аз дарун боз дорад. Дар ин бобат файласуф Мухаммад Газолй хизмати калон дорад. у дар асараш «Киёми саодат» чавхари назариявии тасаввуфро асоснок намуда, онро бо ислом омехта маънидод намуд.
Тасаввуф дар Осиёи Миёна дар асри Х1 расмй гашт, ки асосгузори он Юсуфи Хамадонй мебошад. Мувофики таълимоти у шахсе, ки тасаввуфро мепарастад, бояд халолкор, покиза бошад.
Суфиёни машхури Осиёи Миёна шоир Саной, Ахмади Ясовй, Хоча Абулхолики Гиждуаонй буданд. Чихатхои манфии чараён дар он буд, ки рохи таравдиётиро боз медошт. Минбаъд бо пешравй харакат равияи худро тагиир дод.
Дар асри Х11 бо харакати тасаввуф чараёнхои «Хуфия» ва «Чахрия» пайвастанд.
Асосгузорони чахрия Хочи Абдухолики Гиждувонй ва Хочи Баховаддини Накшбандй буданд. Тарафдорони «Хувия» одамонро ба гушанишинй ва дунёбезорй даъват меннамуданд. «Чахрия» ё Нашандия тарки дунё кардан ва гушанишиниро рад мекарданд.
Чараёнхои тасаввуф дар асрхои минбаъда боз ба шохахо таксим шуданд.
Умуман чараёни тасаввуф ба ду равия – тарафдорони аристократия ва халк. Тарафдорони халх аз хисоби табакахои поёнии ахолии шахру дехот баромада буданд, барои рузи нек мубориза мебурданд. Гурухи иртичоии тасаввуф мардумро ба зери азобу шиканча гирифта ба гушанишинй, дунёбезорй даъват менамуданд. Ин чараён дар дасти амалдорон ва рухониён хамчун аслихаи истисмор хизмат мекард.
Масалан, бузургтарин шайхи тасаввуфи накшбандия Хоча Ахрори Валй буд. у сохиби сарвати зиёд гашта буд. Гарчанде, ки худро тарафдори халк мехисобид, дар асл оммаро берахмона горат менамуд. Илова аз ин Хоча Ахрор ба корхои дохили давлати Темуриён дахолат мекард. Бо амри у сиёсатмадор ва олими намоён Мирзо Улугбек дар соли 1449 дар сини 55 – солагй ба катл расонда шуд. Шоир Хилолй соли 1529 бо хидояти пайравони тасаввуф кушта шуд.
Аз асри Х1 сар карда тасаввуф ба адабиёт рох ёфт. Ин буд, ки наммояндагони барчастаи адабиёт: Саной, Аттор, Чалолиддини Румй, Низомии Ганчи, Хусрави Дехлавй, Абдурахмони Чомй ба тасаввуф ру оварда буданд.