Мароми рафтори шахс

Барои ба ин ё он рафтор,
амал ё фаъолияти муайян бахо додан, маром ва сабабхои
водоркунандаи онхоро донистан зарур аст. Фаъолии шахс
бо талаботхои у зич алокаманд аст. Талабот асоси пайдо-
иши маромхост. Агар маромхо конеъ гардонидани тала-
боти муайяни ягон фаъолияти инсонро дар бар гирад, он
гох онхо хамчун зухуроти конкретии талаботи шахс ба-
ромад мекунанд. Маром гуфта, кувваи ботинии шахсро
меноманд, ки уро барои конеъ гардонидани ин ё он тала-
боташ водор мекунад.

Ба пустлохи майнаи сар рох ёфтани ин ё он баран-
гезандахои хисси,

пурзур ё заиф шудани онхо аз холати маромхо воба-
ста аст. Самаранокии

ангезахои беруна на факат аз сифатхои вокеии он,
балки аз холати маромхои организм низ вобаста мебошад.
Масалан, организми сер ба таоми аз хама хушлаззату чаз-
зобтарин хам эътибор намедихад.

Мароми рафтор хамеша саршори хиссиёту эмот-
сияхо мебошад. Он чизе, ки мо ба суяш сайъю талош ме-
варзем, моро ба хаячон меоварад. Дар ин маврид баъзе
хиссиётхо вазифаи дурнамоиро ичро мекунанд- онхо муа-
йянсозандаи талабот, ахамиятнокии гурухи муайяни объ-
ектхо мебошанд ва дигарон бошанд, бо муайянкунии
ахамиятнокии шароитхои алохидае алокаманданд, ки ба
даст овардани объекти талаботро таъмин менамоянд.

Эмотсияхо «муайянкунандаи» бевосита ахамиятноки,
муфидият ё зарарнокии ин ё он ходиса махсуб ёфта, кув-
ваи организмро барои таъсири дутарафаи фард бо объ-
ектхо сафарбар менамояд.

Маромхои рафтори одам мохиятан аз холатхои ма-
ромхои рафтори хайвонот бо он фарк мекунад, ки он бо
системаи дуюми сигнали ба низом дароварда мешаванд.
Дар баробари маромнхо бо талаботхо алокамандан, зеро
талабот асоси пайдоиши маромхост.

Ба маромхои рафтори одам дохил мешаванд: шавку
хавасхо, хохишхо, кушишхо, азму ниятхо, рагбатхо,
майлхо ва максадгузори.

Шавку хавас – ин муносибати хиссии инсонро ба
объектхое ифода мекунад, ки бо талаботхои устувори
одам алокаманданд. Шавку хавас ба объекте равона ме-
шавад, ки он барои шахс ахамияти баланд дорад.

Чуноне, ки К.А. Гелтветсий гуфтааст: «Агар олами
чисмони тобеи конуни харакат бошад, он гохолами
рухони (маънави) на ба андозаи камтар тобеъ ба конуни
шавку хавасхост. Шавку хавас дар руи замин сохири
муктадирест, ки дар пеши назари хама мавчудот намуди
хар як ашёро тагйир медихад».

Шавку хавас мароми рафтори одам аст, ки бо тала-
ботхои ташаккулёфта муайян карда мешавад. Шавку
хавасхо дар асоси талабот ба амал меоянд, вале як чиз не-
станд. Агар талабот зарурат ба ягон фаъолиятро ифода
кунад, он гох шавку хавас таваччухи шахсро ба ягон
фаъолият ифода менамояд. Шавку хавас дар сурати усту-
вор гардиданашон ба талабот мубаддал мегардад.

Гарчанде ки шавку хавасхо бо талабот робитаи бево-
сита дошта бошанд хам, вале онхо баъзан дарку фахмида
намешаванд. Вобаста бо воситахои ба даст овардани
максад шавку хавасхои бевосита ва бавоситаро аз хам
фарк мекунанд.

Шавку хавас чун холати психики ба хадди беш ба
протсессхои рухи таъсир карда, онхоро фаъол мегардо-
над. Вобаста ба талаботхои шахс шавку хавасхоро аз руйи
мазмун ба модди ва маънави, аз руи васеги ба махдуд ва
гуногунтарафа ва аз руи устувори ба кутохмуддат ва усту-
вор чудо мекунанд.

Конеъгардонии шавку хавасхо онхоро хомуш нагар-
донида, балки системаи бисёрсохаи шавку хавасхоро боз
хам ташаккул медихад.

Шавку хавасхо ба сифати асосии рафтори шахс ба-
ромад карда, механизми асосии психологии рафтор шуда
мемонад. Шавку хавасхо на танхо одамро ба фаъолият
намудан хавасманд мекунанд, балки худашон низ дар ин
фаъолият ташаккул меёбанд.

Васеги ва амикии шавку хавасхои одам пурарзишии
комили зиндагии уро муайян мекунанд. Шавку хавасхои
шахси рафтори зиддиичтимои дошта чун коида, бо
махдудият, равияи худпарастона, тамаъчуию манфиатпа-
расти доштанаш фарк мекунанд.

Тавсифи шахс дар худ доираи муайяни шавку
хавасхои уро дар бар мегирад. Шавку хавасхои шахс бо
хохиш, рагбат ва майлхои у зич алокаманд мебошад.

Хохиш – ин маромест, ки дар он талабот барои
конеъгардиаш ба ашёи мушаххас равона шудааст. Хохиш
мархилаи муайяни ташаккули талаботро ифода намуда,
дорои максад ва накшаи амал аст. Хануз Эпикур
хохишхои одамиро ба се гурух чудо карда буд: 1)
хохишхои табии ва зарури (хохиши гизохури, нушидан,
хоб кардан, истирохат намудан ва г.); 2) хохишхои табии,
вале нозарур (масалан, хохишхои шахвони); 3) хохишхои
на табиию на зарури.

Номгуи гурухи сеюм бепоён аст ва онхо: хохишхои
алокаманд бо шухратпарастИ, хокимиятхохИ, сарварию
бартариятчуИ бар болои дигар одамон ва гайра. Аммо ду
гурухи аввали хохишхои одамИ низ бенуксон нестанд –
онхо метавонанд ба хадди ифрот расанд, аз хад зиёд ша-
дид гарданд ва аз сархади конеъгардонии худ берун баро-
янд.

Хохиш бо саъю кушиш, яъне бо чозибаи баланди
эмотсионалИ ба объекти хохиш тавсиф дода мешавад.

Рагбат – сайъю кушиши изтироболудаи устувор ба
объекти муайяне аст, ки талабот ба он аз болои тала-
ботхои бокимонда бартарИ пайдо карда, ба тамоми
фаъолияти хаётии одам самти мувофик мебахшад.

Рагбат сохаи эмотсионалИ ва иродавиро бо хам мут-
тахид намуда, вобаста аз арзиши он чизе, ки одам ба суяш
сайъю талош дорад, мусбат ва манфИ шуда метавонад.
Аксарияти рагбатхои манфИ (рагбат ба пулу мол, ба
бозихои саргармкунанда ва г.) боиси завол ёфтани шахс
мегарданд ва дар аксар маврид заминаи рафторхои чиноИ
мешаванд.

Рагбатхои мусбат нерухои одамро барои ноил шудан
ба максадхои аз лихози ичтимоИ ахамиятнок (масалан,
рагбат ба санъат, илм, намудхои чудогонаи фаъолияти
мехнатИ ва г.) сафарбар мекунанд. «Тамоман нобуд шуда-
ни рагбатхо (агар ин имконпазир бошад), боиси ба таври
пурра кундзехну тираакл гардидани шахс мегардад ва хар
кадаре, ки шахс гирифтори чунин холат бошад, у хамон
кадар бегаразу холис аст».

Майл – ин чозибаест, ки ба гурухи муайяни объектхо
равона шудааст. Майлхо метавонанд табиИ бошанд ва дар
шароитхои ичтимоИ ташаккул ёбанд.

Майлхои табиИ на хама вакт фахмида мешаванд.
Онхо бо протсессхои органикИ алокаманд буда, факат ба
андозаи андак аз чониби шуур идора карда мешаванд.
«Майл барои конеъгардонидани талаботи худ назди акл
(менталитет) масъалагузорИ мекунад ва онро чун дастгохи
кори истифода мебарад. Ба тафаккур фишор оварда, он-
робарои дарёфти тарзхои конеъгардонии талаботи худ
чалб менамояд ва то мавриди ба даст овардани натичаи
дилхох барои дар самти муайян кор кардан, мачбур месо-
зад».

Дар радифи майлхои гаризави ва органики вобаста
ба пурзуршавии неруи онхо пайдарпайии зерин муайян
гардидааст: 1) майли шиносшави (аксуламалхои тах-
мини); 2) майли чинси; 3) майли бартараф кардани гурус-
наги; 4) майли шикастани ташнаги.

Майли одам бо сабаби хусусияти ичтимои дошта-
нашон аз гаризахои хайвонот фарк мекунад. Одам хар
кадар амикан ичтимои гардад, майлхои у хамон кадар ба
низом медароянд. Заиф шудани психика, вайроншавихои
рухи ба пуркувват гаштани ангезахои инстикти мебарад.
Масалан, дар олами чинояткори шахсони майлхои худса-
ронаи шахвони дошта аксариятро ташкил мекунанд, ки бо
тарзхои чинояткорию хушунат талаботхои шахвонии худ-
ро конеь мегардонанд.

Яке аз хусусиятхои асосии шуури одами инкишофёф-
та он аст, у кобилияти аз миёни майлхои худаш интихоби
окилона карда метавонад. Барои ин фард бояд болотар аз
майли худ карор гирифта, дар канор истад ва аз байни
онхо якеро интихоб кунад. Ин интихоб тавассути ар-
зишхои шахс амали гардонида мешавад.

Мароми одам бошуурона ва зершуури мешавад. Ма-
роми бошуурона бо азму ниятхои шахс робитаи зич до-
рад. Азм – ин карори бошуурона кабулкардаи шахс барои
ноил шудан ба максади муайян буда, восита ва тарзхои
амал амал карданро дар бар мегирад..

Азм аз водоркуни ба амал кардан ва банакшадаро-
рии бошууронаи амал иборат аст.. Азмхо ба мисли тала-
бот дорои Хусусиятхои харакатбахш – кувва, бошидати ва
г. мебошанд. Азмхо рафтори одамро ташкил карда, озо-
дии амалиёти уро таъмин мекунанд ва чун амали бошуу-
ронаи рафтор баромад менамоянд. Асоси бошууронагии
азмро маром ташкил медихад.

Маром маънои водоркуни ва барангезишро дорад.
Бояд кайд кард, ки, на хар водоркуни маром шуда мета-
вонад. Масалан, рафтор метавонад туфайли хиссиёт ва
максадгузори содир шавад, вале мааром шуда наметаво-
над. Баъзе барангезандахо фахмидашавандаанд, вале,
баъзеашон бошанд фахмида намешаванд. Маром – ин во-
доркунии фахмидашуда буда, барои ноил шудан ба
максадхои мушаххас равона карда мешавад.

Фаъолияти одам одатан тавассути якчанд маром су-
рат мегирад. Дар ин маврид маромхо хусусияти пешба-
рандаро пайдо мекунанд.

Маромхои пешбаранда ба фаъолият, объектхо ва
шароитхои он маъно мебахшанд.

Тамоми оператсияхои камфахмидашуда беихтиёр дар
асоси максадгузорихо (баъзан онро иштибохан «ма-
ромхои бешуурона» шарх медиханд) содир мегарданд.
Максадгузори – холати омодабоши шахс ба тарзи муайяни
рафтор дар вазъиятхои муайян мебошад. Максадгузори
асоси доими ва устувори рафтори одам мебошад.

Ду намуди максадногузориро фарк мекунанд: умуми
ва дифференсиали. Максадгузории умуми дар нисбати
гуруххои калони ходисахо ва максадгузории дифференси-
али дар нисбати объектхои алохида ба вучуд меояд.

Хамин тарик, механизми водоркунию максадофари-
ни рафтори одам аз мачмуи омилхои шахсии ба хам
алокаманд-равияи шахс, талаботи у иборат мебошад, ки
ба онхо шавку хавасхо, хохишхо, кушишхо, рагбатхо,
азмхо, майлхо ва максадгузорихои зершуури дохил ме-
шаванд.

Маромхои рафтори одам, ки дар худ равияи умумии
шахсро дар бар мегирад, кисмати бошууронаи амалхои
иродави ва рафтори максадноки уро ташкил медиханд.