Тахлили мукоисавии чумлаи пайрави пуркунанда ва хабар дар забонхои англиси ва точики

Аз ин коида ва тахлилу табдилхо фахмидан душвор аст, ки оё хамаи чумлахои пайрави пуркунанда ба ибораи масдари табдил ёфта метавонанд ё не. Агар бадал нашаванд пас ка- дом хели онхо ба ибора табдил мешаванду кадомашон не? Ин саволхо дар синтаксиси мактабхои оли бе чавоб мондаанд. Азбаски муаллиф хангоми табдилдихии чумлаи пайрави пуркунанда ба ибораи масдари дар назди худ чунин савол нагузоштааст.

Чумлаи равону суфтан ба ибораи муглаки зерин табдил дода шу- дааст, ки боиси аз байн рафтани латофату назокати чумла гардидааст:

“I could not imagine how as many people would greet him.”

Худи хамин чумлаи шаклан вайрон нишон медихад, ки на хамаи чумлахои пайрави пуркунанда ба ибораи масдари табдил ёфта ме- тавонанд. Охир чумла аз ибора, хатто аз иборахои синоними хам, ба кулли фарк мекунад. Вай ин ва ё он фикрро бо хамаи тобишхояш ифода мекунад, ки иборахо аз ухдаи ин вазифаи синтаксисии чумла баромада наметавонанд.

Бояд зикр кард, ки аксарияти чумлахои пайрави пуркунанда ва ибо- раи масдари синоними якдигар мебошанд, онхоро дар хар ду шакл хам ифода кардан мумкин аст. Аммо баъзе чумлахои пайравро ба ибора
табдил додан мумкин нест, чунки хамаи нозукихои маъни ва тобишхои чумларо бо ибора ифода кардан номумкин аст. Масалан агар хаба- ри сарчумла замони гузашта ва хозираро фахмонаду хабари чумлаи пайрав замони ояндаро, онро ба ибора иваз кардан гайри имкон аст.

Аксарияти чумлахои пайраве, ки дар шакли чумлаи саволи вокеъ гардидаанд ва ё дар таркибашон калимахои модали доранд, инчунин чумлахои пайраве, ки тобишхои гуногуни маънои доранду хангоми табдилдихии ин тобишхо бархам мехуранд, ба иборахои масдари сино- ним шуда наметавонанд ва онхоро ба ибора табдил додан имконпазир нест.

Дар бораи чойи чумлаи пайрави пуркунанда хам танхо гуфта шу- дааст: “Чумлахои пайрави пуркунанда асосан баъд аз сарчумлахои, яъне дар чои дуюм меоянд”.

Аммо мисолхо нишон медиханд, ки чумлаи пайрави пуркунанда на танхо пас аз сарчумла, балки дар мобайни аъзохои сарчумла ва хатто пеш аз сарчумла хам омада метавонад.

Мо дар бораи чи тарз ва ба кадом дарача маълумот дода шудани чумлаи пайрави пуркунанда дар “Очеркхо”, ки ба калами академик Б.Н. Ниёзмухаммадов тааллук дорад, чизе нагуфтем, чунки хамаи он чи ки дар китоби дарсии мактаби оли дарч ёфтааст, бо мисолхояш айнан аз хамин китоб гирифта шудааст.

В.С. Расторгуева семантика ва тобишхои маъноии шаклхои феъ- лхои забони англисиву точики ва мавкеи тарзи истеъмоли онхоро муайян карда, зиёда аз 15 хели маъноии аористро, ки дар чумлаи пайрави пуркунанда истеъмол ёфтанд, ки аз руи семантикаи феълхои сарчумла баён мекунад.

В.С. Расторгуева дар баробари ин кайд менамояд, ки характери замони аороист дар чумлахои пайрави пуркунанда то як андоза хира мешавад ва вазифаи нишон додани замони вокеъ гардидани амал то як андоза ба зиммаи феъли сарчумла, ки ароист тобеъи вай аст, ме- гузарад. Аз ин ру, дар чумлаи пайрави пуркунанда пас аз сигаи амри ва ё шаклхои замони хозираю оянда замони ояндаро ифода мекунад, вале пас аз феълхои замони гузашта амалеро ифода мекунад, ки пас амали феъли асоси вокеъ гардидааст, ё бо у дар як замон ба амал ома- дааст. Шаклхои дигари сигаи хохишманди замони гузашта, хозира ва
ояндаро низ ифода менамояд. Дар чумлахои пайрави пуркунандае, ки хабарашон бо сигаи хабари ифода ёфтааст, тобиши замони онхо хеле равшан зохир мегардад, чунки ин гуна чумлахои пайрави пуркунанда хеч гуна тобишхои маънои надоранд ва дар онхо хакикати вокеи дар яке замонхо ифода меёбад.

• Замони хозира:

After calming down, I notised that my hand was still burning. No sense in telling you now I don’t wanna rain the suprise.

• Замони гузашта:

I noticed from this verse of the Emir that he understood my purpose and the shot was pointed.

• Замони оянда:

I saw that mice would destroy book.

• Замони хозира-оянда:

I know I’m free, I know that during the Shuroi Soveti no one could force me to marry.

Чуноне аз адабиёти болои равшан мегардад, забоншиносон хусусиятхои зерини чумлаи пайрави пуркунандаро баён кардаанд:

1. Чумлаи пайрави пуркунанда барои эзох додан ва пурра на- мудани амали сарчумла истеъмол меёбанд.
2. Чумлаи пайрави пуркунанда ба сарчумла ба воситаи пайванда- ки «ки» тобеъ мешавад, В. С. Расторгуева бе пайвандак, омадани онро номбар карда, ин холатро махз барои такрор наёфтани пайвандаки «ки» маънидод мекунад.
3. Чумлаи пайрави пуркунанда ба ибораи масдари табдил меё- бад, вале кайд нагардидааст, ки кадом чумлахои пайрави пуркунан- даро ба ибораи синоними иваз кардан мумкин аст. Ин аст, ки баъзе чумлахои пайрави пуркунанда бемавкеъ ва нодуруст ба ибора табдил дода шудаанд.
4. Вобаста ба тахлили сигаи шарти- хохишманди тобишхои гу- ногуни маънои гирифтани чумлаи пайрави пуркунандаро ба калам додааст.

Адабиёти мавриди тахкик нишон медиханд, ки чумлаи пайрави пуркунанда ва хусусиятхои он то хол мавриди бахси илми ва тахкик карор нагирифтааст.

Дар забонхои англиси ва точики чумлахои пайрав ба ду гурухи калон таксим мешаванд:

• чумлаи пайраве, ки ба яке аз аъзохои сарчумла тобеъ мебошанд ва хамон аъзои сарчумларо эзох медиханд ва ё пурра мекунанд;
• чумлаи пайраве, ки ба тамоми сарчумла мансуб буда, хамаи сарчумларо эзох медиханд ва ё натичаи он мебошанд.

Чумлаи пайрави пуркунанда ба гурухи якум мансуб аст, яъне вай барои эзохи яке аз аъзохои сарчумла меояд, онро пурра мекунад ва эзох медихад. Вобаста ба хамин чумлахои пайрави пуркунанда ба ду гурухи калон чудо мешаванд:

• чумлаи пайрави пуркунанда, ки барои пурра намудани хабари сарчумла меоянд;
• чумлахои пайрави пуркунанда, ки барои эзох додан ва кушодани мазмуни аъзои пайрави пуркунандаи бо чонишинхои ишорати ифо- даёфтаи сарчумла истеъмол меёбанд.

Чумлаи пайрави пуркунанда на ба хама гуна сарчумла тобеъ шуда меояд ва на хама гуна хабархо пуркунанда талаб мекунанд. Чумлаи пайрави пуркунанда ба сарчумлае тобеъ шуда меояд, ки дар он яке аз аъзохои сарчумла- пуркунанда намерасад ва сарчумла чи аз чихати мазмун ва чи аз чихати мавчудияти аъзохояш нокис мебошад. Мисол дар чумлаи соддаи “I confirmed his introduction whith a gesture” хамаи аъзохои матлуб дар чояшон буда, чумла на аз чихати сохт ва на аз чихати мазмун хеч гуна нокисие надорад, вале ин фикрро нисбат ба чумлаи зерин гуфтан мумкин нест.

Ба ин намуди чумлаи пайрави пуркунанда чунин коида додан мум- кин аст: Чумлаи пайрави пуркунанда бар эзохи хабархое меояд, ки дар таркиби сарчумла аъзои пайрави пуркунанда зикр наёфта бошад. Мисол:

Anna was happy that her husbed was dealing with his best friend today.

Нихоят кам бошад хам, чумлаи пайрави пуркунанда бар эзохе меояд, ки ба вай дар айни хол аъзои пайрави пуркунанда тобеъ аст. Азбаски аъзои пайрави пуркунандааксар вакт пеш аз феъл ва баръакс, чумлаи пайрави пуркунанда пас аз он меояд, дар ин гуна холатхо чумлаи пай- рави пуркунанда ба плани дуюум мегузарад ва хамчун чумлаи пайрави хамрохи вокеъ мегардад ва ин гуна чумлаи пайрави пуркунанда наояд
хам, чумла нокис хисоб намешавад. Мисол:

He was thinking about all this, but he did not know what the future holds.

Феълхо аз руи муносибаташон ба объект ба ду гурухи калон чудо мешаванд: гузаранда ва монда. Таъсиру харакати феълхои монда ба объект намегузарад ва ба онхо пуркунандахои бевосита тобеъ шуда намеоянд, аммо дар феълхои гузаранда таъсиру харакат ба объект бевосита мегузарад ва онхо хама вакт дорои пуркунандаи бевосита мебошанд. Масалан: феълхои to see, give, eat, close, dig, pick, ask, carry, bring, have, hear, encourage, prepare, read, To write, to learn, to sow, to reap, to drink, to sprinkle, to invite, to beg, to receive ва монанди инхо дар пахлуяшон омадани пуркунандаро талаб менамоянд.

Пуркунандае, ки дар пахлуи ин гуна феълхо меояд, аъзои пай- рав-пуркунандаи бевосита мебошанд. Саволе ба миён меояд: хамаи феълхои гузаранда чумлаи пайравро ба худ тобеъ карда метавонанд? Мисолхое, ки зери дасти мо карор доранд ба ин савол чавоби манфи медиханд. Аксарияти феълхои гузаранда бо тобеъ намудани аъзои пайрави пуркунандаи бевосита махдуд мешаванд, барои пурра наму- дани инхо чумлаи пайрав истеъмол намеёбад. Вале бисёр феълхои гузарандае хастанд, ки на танхо пуркунандаи бевосита, балки чумлаи пайрави пуркунандаро хам тобеъ менамоянд. Ба ин гурух феълхои зе- рин дохил мешаванд: to say, see, hear, understand, ask, write, put, suggest, forget, not forget ва монанди инхо. Мисол:

I have just said and I will say again that the farmers beat me, insulted me, did not give me the harvest and drove me away.She could hear them gathering at the breakfast table, sounding cups and spoons.

Чумлахои пайрави пуркунанда на танхо барои пурра намудани феълхои гузаранда, балки барои пурра намудани феълхои дигар низ меояд. Мисол:

You have the right to think so, and so should others.

Дар забонхои англиси ва точики ба феълхои сода тобеъ шудани чумлаи пайрав хеле кам вокеъ мегардад. Феълхои соддае, ки чумлаи пайрави пуркунанда бар эзохи онхо меояд, асосан феълхои зерин мебошанд.

To say – гуфтан:

He was said to have been a very good writer and poet.

To see – дидан:

He saw from the window that his friends were coming to him.

Аксарияти феълхои эзохталаби сарчумла, ки чумлаи пайрави пуркунанда талаб менамоянд, феълхои таркиби мебошанд.

Дар тобеъ намудани чумлаи пайрави пуркунанда роли асосиро кисми асосии феълхои таркиби мебозанд. Онхо вобаста ба хусусиятхои маънои ва грамматикии худ эзохталаб мебошанд, вагарна на хама гуна феълхои таркиби эзохталаб буда, чумлаи пайрав мехоханд. Масалан: феълхои таркибии felt мувофики хусусияти хиссаи якум эзохталаб мебошад, вале феъли таркибии to slip хеч гуна эзох талаб намекунад.

Микдори феълхо дар забонхои англиси ва точики зиёданд, вале чумлаи пайрави пуркунанда ба микдори муайяни феълхо тобеъ ме- шаванд. Онхоро ба гуруххои зерин таксим кардан мумкин аст:

1. Феълхое, ки news, information, speech, interview, communication and attitude- ро мефахмонанд.

Ба ин гурух феълхои зерин дохил мешаванд: To tell, to tell, to tell, to confess, to state, to announce, to read, to inform, to command, and so on.

Мисол:

Ms. Van recounted how many good movies she had seen in the movie theater.

2. Феълхое, ки understanding, accepting and discussing-ро мефах- монанд.

Феълхое, ки маънои дарккуни, кабулкуни ва мухокимави доранд ва чумлаи пайрави пуркунанда бар эзохи онхо меояд, микдоран кам буда, дарачаи истеъмолии онхо гуногун аст.

Мисол:

She remembers that when the car arrived, everyone ran to look for it.

3. Феълхое, ки амалиёти фикри ва хулосавиро ифода менамоянд.
4. Феълхое, ки холатхои гуногунро ифода менамоянд.

Ба ин гурух феълхои зерин дохил мешаванд: To be afraid, to understand, to be happy, to be ashamed, to be happy, to be surprised, to be hesitant, to be sad ва монанди инхо. Мисол:

I was afraid that my mother would suddenly become ill.

5. Феълхои модали. Ба феълхои модали тобеъ шуда онро пурра намудан ва эзох додани чумлаи пайрави пуркунанда хеле зиёд аст.

Феълхои модалии хостан ва тавонистан нихоят серистеъмол буда, дар хамаи шахсу шуморахо вокеъ мегарданд. Мисол:

I didn’t want to be late for work.

6. Чумлаи пайрави пуркунандаи таркибхои фразеологиеро, ки ба вазифаи хабар омадаанд, низ эъзох медиханд. Мисол:

I have no secrets from you, and my heart is full that you will not tell them to anyone.

7. Ба таркибхои бешахс, ки одатан хабари чумлахои бешахс шуда меоянд, тобеъ шуда, онхоро эъзох додани чумлаи пайрави пуркунанда низ мушохида мешаванд. Мисол:

In this regard, language teachers should be encouraged to make more use of the methods of past writers.